باب اول – کلیات
فصل اول – تشکیل و افتتاح مجلس
مبحث اول – تشکیل و افتتاح مجلس
اول – تشکیل مجلس
ماده ۱- محل دائمی مجلس شورای اسلامی ساختمان بهارستان است و جلسات مجلس در این محل، رسمیت دارد. تعیین هر محل دیگر با پیشنهاد هیأت رئیسه و رأی موافق دوسوم نمایندگان حاضر در جلسه رسمی مجلس است.
تبصره۱ـ در مواقع اضطرار که تشخیص آن به عهده هیأت رئیسه مجلس است اگر تشکیل جلسات رسمی در محلهای موضوع این ماده ممکن نشود، از طرف هیأت رئیسه، محل دیگری تعیین می شود و به اطلاع نمایندگان می رسد. ادامه تشکیل جلسات در این محل نیز با رأی اکثریت نمایندگان حاضر در جلسه رسمی است.
تبصره۲ـ رأی گیری موضوع این ماده بعد از صحبت یک مخالف و یک موافق هرکدام حداکثر به مدت پنج دقیقه انجام می شود. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
دوم – افتتاح مجلس
ماده ۲ – نخستین جلسه هر دوره مجلس شورای اسلامی طبق اصل شصت و پنجم (۶۵) قانون اساسی با حضور حداقل دوسوم مجموع نمایندگان رسمیت می‌یابد. در آغاز جلسه آیات (۳۵) تا (۴۲) سوره شوری تلاوت می‌شود.
پس از قرائت پیام مقام معظم رهبری مراسم سوگند انجام و در پایان جلسه، نمایندگان به منظور بزرگداشت بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت‌امام خمینی (ره) و شهیدان انقلاب اسلامی و ادای احترام وتجدید عهد با آنان در مرقد مطهر آن حضرت و بهشت زهرا حضور خواهند یافت.
سوم – تشریفات سوگند
ماده ۳ – نمایندگان حاضر در مجلس طبق اصل شصت و هفتم (۶۷) قانون اساسی سوگند یاد میکنند. متن سوگند نامه توسط رئیس قرائت می‌شود و نمایندگان به حالت اجتماع در حال قیام آن را تکرار و پس از انجام مراسم تحلیف، سوگندنامه را امضاء میکنند.
نمایندگان اقلیت‌های دینی این سوگند را با ذکر کتاب آسمانی خود یاد خواهند کرد.
نمایندگانی که در جلسه نخست شرکت ندارند باید در اولین جلسه رسمی که حضور پیدا میکنند سوگند را بجا آورند و ذیل سوگندنامه را امضاء کنند.
چهارم – جایگاه‌ها
ماده ۴ – جایگاه نمایندگان، پس از ارائه اعتبارنامه نمایندگان به مجلس به حکم قرعه تعیین می‌شود و در دفتر مخصوص ثبت خواهد شد.قرعه‌کشی هر سال تجدید می‌شود. نمایندگانی که در قرعه قبل در قسمت جلو مجلس بوده‌اند به حکم قرعه در قسمت دوم مجلس استقرار‌خواهند یافت. در دو ردیف اول رئیس جمهور، معاونان و مشاوران او، اعضای شورای نگهبان و هیأت وزیران و معاونان امور مجلس و دیگر افراد مجاز‌طبق این آیین‌نامه خواهند نشست و افراد مذکور به هیچ‌وجه مجاز به نشستن در صندلی نمایندگان و یا تردد در محل استقرار نمایندگان نمی‌باشند.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۵ – خبرنگاران و تماشاچیان با داشتن کارت مخصوص همان جلسه و نیز مامورین انتظامات مجلس در محلهای مخصوص، حق حضور خواهندداشت و باید در تمام مدت جلسه ساکت باشند و از هرگونه بی‌نظمی خودداری کنند. در غیراین صورت با دستور رئیس جلسه، صحن را ترک می‌نمایند. در صورتی که عمل آنان مستوجب تعقیبات کیفری بشود فرد خاطی بارعایت مقررات توسط مامورین انتظامات مجلس توقیف و به مراجع‌صالحه تحویل خواهد شد.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره ۱ – هریک از نمایندگان می‌تواند درهر جلسه برای حداکثر سه نفر که به آنها اعتماد دارد، درخواست صدور کارت ورود به محل تماشاچیان‌را بنماید. انتظامات مجلس موظف به صدور کارت برای آنان می‌باشد.
تبصره ۲ – معاونت اجرایی مجلس، با رعایت موازین تعیین شده از طرف هیأت رئیسه، برای خبرنگاران جرائد داخلی که طبق قانون مطبوعات‌اجازه انتشار دارند و برای خبرنگاران خارجی با معرفی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کارت موقت غیرقابل انتقال صادر مینماید.
پنجم – انتظام مجلس
ماده ۶ – حفظ انتظام و امنیت محوطه مجلس بعهده رئیس مجلس و در غیاب او به عهده نواب رئیس است. هیچ مقام و قوه‌ای بدون اجازه رئیس، حق مداخله در محوطه و امور مجلس را ندارد.
ماده ۷ – رئیس جمهور و معاونان او، وزیران به اجتماع یا به انفراد حق شرکت در جلسات علنی مجلس را دارند و میتوانند مشاوران خود را نیز‌همراه داشته باشند و رئیس قوه قضائیه برای شرکت در مراسم تحلیف رئیس جمهور در مجلس شرکت می‌کند و همچنین اعضای شورای نگهبان حق‌حضور در کلیه جلسات رسمی مجلس را دارند و چنانچه طرح یا لایحه‌ای با قید دو یا سه فوریت در دستور مجلس قرار گیرد اعضاء شورای نگهبان باید در آن جلسه شرکت نمایند.
تبصره ۱- سایر مسؤولین دستگاههای اجرائی و قضائی اعم از دولتی یا غیردولتی که از طرف هیأت رئیسه برای دفاع و توضیح طرح یالایحه دعوت شده‌اند میتوانند در جلسات مجلس شرکت نمایند. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره ۲- رئیس و دادستان دیوان محاسبات، معاون امورمجلس هریک از وزیران و آن عده از کارکنان مجلس که حضور آنان در صحن مجلس ضروری باشد و معاونین امورمجلس دیگر دستگاهها و نهادها با اجازه هیأت رئیسه حق حضور در جلسات را دارند. این افراد میتوانند در جلساتی که موضوع دستور مجلس مرتبط با وزارتخانه و سازمان آنها باشد شرکت نمایند. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۸ – حمل هر نوع اسلحه برای کسانی که وارد ساختمان اصلی مجلس می‌شوند مطلقاً ممنوع است.
مبحث دوم – تشکیلات قانونگذاری مجلس
اول – هیأتهای رئیسه مجلس
الف – هیأت رئیسه سنی
ماده ۹ – مسن‌ترین فرد از نمایندگان حاضر به‌عنوان رئیس سنی و فرد بعدی به‌عنوان نایب رئیس و دو نفر از جوانترین نمایندگان حاضر به سمت دبیر معین می‌شوند و در جایگاه هیأت رئیسه قرار می‌گیرند. درصورت تساوی سن، هیأت رئیسه سنی با قید قرعه از بین مسن‌ترین و جوانترین نمایندگان حاضر تعیین خواهد شد.
اعلام هیأت رئیسه سنی با معاونت قوانین مجلس است.
ماده ۱۰ – وظایف هیأت رئیسه سنی، اداره جلسه افتتاحیه، انجام مراسم تحلیف، قرعه کشی اسامی نمایندگان برای عضویت در شعب و توزیع اعتبارنامه ها بین شعب و اجرای انتخابات هیأت رئیسه موقت است.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ب – هیأت رئیسه موقت
ماده ۱۱ – انتخاب هیأت رئیسه موقت در دومین جلسه علنی مجلس انجام خواهد شد. ترکیب و طرز انتخاب آن مانند هیأت رئیسه دائم است، به‌جز اینکه اکثریت نسبی در انتخاب رئیس کافی خواهد بود.
هیأت رئیسه موقت بلافاصله پس از انتخاب، با متن سوگندنامه هیأت رئیسه دائم مراسم تحلیف را بجای خواهد آورد.
ماده ۱۲ – وظایف هیأت رئیسه موقت اداره جلسات مجلس تا زمان تأیید اعتبارنامه دوسوم نمایندگان و اجرای انتخابات هیأت رئیسه دائم و‌تمشیت امور اداری مجلس است.
ج – هیأت رئیسه دائم
ماده ۱۳ – پس از قرائت گزارش کلیه شعب پانزده گانه و تصویب اعتبارنامه حداقل دوسوم مجموع نمایندگان، هیأت رئیسه موقت اقدام به انتخاب هیأت رئیسه دائم می‌کند، اعضای هیأترئیسه دائم برای یکسال انتخاب می‌شوند. مبنای تجدید انتخابات سالیانه، سالروز انتخابات هیأت رئیسه قبلی بوده و درصورتی که با تعطیلات مصادف گردد در جلسه قبل از آن انجام می‌گردد و مسوولیت هیأت رئیسه جدید از سالروز انتخابات قبل تفویض خواهد گردید.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۴ – هیأت رئیسه دائم مرکب از رئیس، دو نایب رئیس، شش دبیر و سه ناظر می‌باشد.
ماده ۱۵ – انتخاب رئیس در نوبت اول با اکثریت مطلق آراء نمایندگان صاحب رأی است و انتخاب نواب رئیس، دبیران و ناظران هر کدام‌جداگانه و با اکثریت نسبی و رأی مخفی و با ورقه خواهد بود. در صورتی که در انتخاب رئیس در نوبت اول اکثریت مطلق حاصل نشود، در نوبت دوم اکثریت نسبی کافی خواهد بود.
تبصره ۱ – چنانچه آراء برای رئیس، نواب رئیس، دبیران، ناظران با یکدیگر برابر باشد، حسب مورد به قید قرعه تعیین می‌شوند.
تبصره ۲ – در صورتی به فرد غایب در جلسه می‌توان رأی داد که قبل از تشکیل جلسه مربوط به انتخابات هیأت رئیسه، کتباً نامزدی خود را به‌معاونت قوانین مجلس اعلام کرده باشد.
ماده ۱۶ – قبل از اخذ رأی برای هیأت رئیسه، اسامی داوطلبان به ترتیب وصول به هیأت رئیسه بدون بحث در جلسه علنی اعلام خواهد شد.
ماده ۱۷ – اعضاء هیأت رئیسه دائم، پس از انتخاب، در حضور نمایندگان با قرائت متن زیر سوگند یاد میکنند و موظف به رعایت دقیق مفاد آن‌می‌باشند.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
بسم الله الرحمن الرحیم
«من به عنوان عضو هیأت رئیسه مجلس شورای اسلامی در برابر قرآن مجید به خداوند قادر متعال سوگند یاد می‌کنم که حداکثر توان خود را برای اجراء‌آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی با مراعات بی طرفی کامل در انجام وظایف بکارگیرم و از هرگونه اقدام مخالف آیین‌نامه اجتناب نمایم.»
ماده ۱۸ – نواب رئیس به ترتیب تعداد آراء به عنوان نایب رئیس اول و نایب رئیس دوم و درصورت تساوی آراء با قید قرعه انتخاب می‌شوند و درغیاب رئیس مجلس به ترتیب، وظایف و اختیارات او را برعهده خواهند داشت.
تبصره – رئیس مجلس می‌تواند حتی هنگام حضور خود، اداره جلسه رسمی را به ترتیب به عهده نواب رئیس بگذارد.
ماده ۱۹ – اگر رئیس مجلس پیش از انقضای مدت از ریاست استعفاء دهد یا فوت شودنواب رئیس به ترتیب تقدم، جلسه را منعقد می‌سازند و متن‌استعفاء‌نامه را قرائت یا فوت را اعلام می‌دارند. درمورد فوت به احترام متوفی جلسه ختم می‌شود و در هر صورت در جلسه بعد نایب رئیس جلسه را‌تشکیل میدهد و رئیس جدید طبق آیین‌نامه داخلی مجلس انتخاب می‌شود. در مورد استعفاء بعد از اعلام و قرائت متن استعفاء نامه در مجلس و استماع توضیحات رئیس مستعفی و مذاکراتی که نمایندگان لازم بدانند، چنانچه‌استعفاء پس گرفته نشود، انتخاب رئیس جدید در جلسه بعد به عمل می‌آید، حداکثر توضیحات رئیس سی دقیقه و سه نفر نماینده هر کدام ده دقیقه است. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره ۱ – در مورد فوت یا استعفاء سایر اعضای هیأت رئیسه نیز باید بدون تشریفات در جلسه بعد انتخاب فرد یا افراد جدید به عمل آید.
تبصره ۲ – انتخاب رئیس و هریک از اعضای هیأت رئیسه جدید برای مدت باقیمانده از یکسال خواهد بود.
ماده ۲۰ – هیچیک از اعضاء هیأت رئیسه مجلس نمی‌تواند به عضویت کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس انتخاب شود و در صورتی که‌هریک از اعضاء این کمیسیون به عضویت هیأت رئیسه انتخاب گردند از کمیسیون مستعفی شناخته شده و مطابق مراتب منظور در این آیین‌نامه نسبت‌به تعیین کمیسیون جدید اقدام خواهند نمود و همچنین نمی‌توانند به عنوان رئیس یا سخنگو کمیسیونهای مجلس انتخاب گردند و درصورتی که رئیس یا‌سخنگو کمیسیونها به عضویت هیأت رئیسه انتخاب گردند از سمت خود در کمیسیون مستعفی شناخته می‌شوند.
ماده ۲۱ – وظایف و اختیارات رئیس مجلس عبارتند از :
۱- اداره جلسات مجلس به‌شرح مواد این آیین‌نامه.
۲- اداره کلیه امور اداری، مالی، استخدامی و سازمانی مجلس.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
۳- امضای کلیه احکام استخدامی براساس آیین‌نامه استخدامی کارکنان مجلس و سایر قوانین و مقررات.
۴- امضای کلیه نامه‌های مربوط به امور قانونگذاری و پارلمانی مجلس.
۵- حضور در نهادهای قانونی که رئیس مجلس عضو آنها است.
۶- ارائه گزارش کامل از تصمیمات و اقدامات هیأت رئیسه در رابطه با مسائل مختلف مربوط به مجلس و واحدهای تابعه آن هر سه ماه یکبار به نمایندگان.
۷- سایر موارد مذکور در قانون اساسی و دیگر مقررات.
ماده ۲۲ – وظایف دبیران عبارتند از:
۱- مراقبت در ضبط و تحریر صورت مذاکرات و چاپ و توزیع آنها.
۲- قرائت طرحها و لوایح، پیشنهادها، نوشته‌ها و مطالبی که باید به اطلاع مجلس برسد.
۳- تنظیم پیشنهادهای واصله از طرف نمایندگان به ترتیب وصول با قید شماره.
۴- ترتیب اجازاتی که نمایندگان در جلسه برای نطق می‌خواهند، با رعایت حق تقدم و قید شماره ترتیب.
ماده ۲۳ – وظایف و اختیارات هیأت رئیسه عبارتند از:
۱- نظارت بر کلیه امور اداری، مالی، استخدامی و سازمانی مجلس.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
۲- تصویب بودجه پیشنهادی سالیانه مجلس و ارجاع آن به کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس جهت طی مراحل قانونی.
۳- تصویب حقوق مالی نمایندگان طبق این آیین‌نامه. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
۴- انتظام و حفظ انضباط جلسات مجلس.
۵- نظارت بر انجام امور مربوط به گزارشها و چاپ و توزیع آنها.
۶- تهیه و تنظیم برنامه هفتگی مجلس.
۷- مسؤولیت و نظارت بر رعایت اوقات و مهلتهای قانونی مذکور در این آیین‌نامه.
۸- تصمیم گیری در خصوص دعوت از اشخاص حقیقی و حقوقی و موافقت با حضور اشخاص متقاضی جهت شرکت و یا اظهارنظر در مجلس. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
۹- اعلام مراتب رد اعتبارنامه یا استعفای نمایندگان به وزارت کشور.
۱۰- بررسی و حل و فصل مسائل و مشکلات کمیسیونها و شعب و اتخاذ تصمیم در موارد اختلافی یا عدم رعایت آئین‌نامه.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
۱۱- حفظ شأن و منزلت و اقتدار مجلس و دفاع از حقوق و جایگاه قانونی نمایندگان.
۱۲- تصویب سازوکار لازم جهت بهبود روشهای نظارتی و ساماندهی امورناظرین منتخب مجلس وکمیسیونها در مجامع و شوراها و دریافت گزارش آنان. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره – جلسات هیأت رئیسه با حضور حداقل دو سوم اعضاء که رئیس یا یکی از نواب رئیس جزء آنان باشد رسمیت می‌یابد و مصوبات آن با‌رأی اکثریت مطلق عده حاضر معتبر خواهد بود.
د – مسؤولیت مشترک هیأت رئیسه در برابر مجلس
ماده ۲۴ – رئیس مجلس و سایر اعضای هیأت رئیسه در مورد انجام وظایف محوله در این آیین‌نامه در برابر مجلس مسؤولیت مشترک دارند.
ماده ۲۵ – هرگاه نمایندگان به کیفیت اداره جلسات یا سایر امور مجلس و نحوه ایفای وظایف رئیس یا سایر اعضای هیأت رئیسه معترض باشند،میتوانند طی تقاضای کتبی با امضای حداقل بیست و پنج نفر و یا به‌درخواست کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس، تشکیل هیأت‌رسیدگی به اعتراضات، مرکب از رؤسای کمیسیونهای تخصصی و اعضاء کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس را درخواست نمایند. کمیسیون تدوین آئین‌نامه داخلی مکلف است ظرف مدت سه روز نسبت به تشکیل هیأت رسیدگی به اعتراضات، اقدامنماید. هیأت اخیر مکلف است ظرف ده روز باحضور سه نفر از منتخبین معترضین، به موضوع رسیدگی نماید. درصورتی که اکثریت اعضاء هیأت رأی بر عدم صلاحیت فرد مورد اعتراض دادند‌عضویت وی در هیأت رئیسه تعلیق می‌گردد. گزارش هیأت در این باره در جلسه غیرعلنی مورد بررسی قرار می‌گیرد و در اولین جلسه علنی مجلس‌بدون بحث به رأی‌گیری گذاشته می‌شود. درصورت رد عدم صلاحیت، عضو مزبور به کار خود ادامه خواهد داد و درغیر این صورت از سمت خود‌مستعفی شناخته می‌شود و حق شرکت در انتخابات مجدد آن دوره را ندارد.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره ۱ – هیأت رسیدگی کننده به اعتراض، در ابتدای نخستین جلسه خود هیأت رئیسه‌ای را وفق مقررات مربوط به انتخاب هیأت رئیسه‌کمیسیون‌ها، انتخاب می‌نمایند. جلسات هیأت باحضور سه چهارم اعضاء رسمیت می‌یابد و مناط اعتبار تصمیمات آن، رأی اکثریت مطلق حاضرین می‌باشد.
تبصره ۲ – نمایندگان معترض و اعضاء مورد اعتراض هیأت رئیسه مجلس، حق رأی در جلسه هیأت رسیدگی کننده به اعتراضات را ندارند.
تبصره ۳ – رسیدگی فوق مانع از انجام وظایف قانونی کمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسی نسبت به طرز کار مجلس نخواهد بود و نمایندگان میتوانند از آن طریق نیز نسبت به عملکرد هیأت رئیسه نظارت و پیگیری نمایند.
تبصره ۴ـ نحوه رسیدگی به اعتراض در مورد ایفای وظایف رئیس کمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسی و نیز رئیس و دادستان دیوان محاسبات و همچنین سایر نمایندگان مجلس که با رأی مجلس انتخاب می شوند ولی در این آیین نامه برای رسیدگی به اعتراض در مورد ایفای وظایف آنان روشی مشخص نشده است طبق این ماده است. (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره ۵ـ چنانچه ده نفر از نمایندگان به عملکرد هر یک از نمایندگان منتخب مجلس در هیأتها، مجامع و شوراهای غیراستانی و غیرشهرستانی معترض باشند، طبق این ماده به عملکرد آنان رسیدگی می شود. (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
دوم – شعب و کمیسیونها
الف – شعب
ماده ۲۶ – پس از انجام مراسم تحلیف، نمایندگان به حکم قرعه بطور مساوی به پانزده شعبه تقسیم می‌شوند و افراد باقیمانده به‌ترتیب از شعبه اول‌به بعد، یک یک به شعب افزوده می‌شوند. نمایندگانی که بعداً سوگند یاد میکنند به حکم قرعه به عضویت شعبی که کسری دارند پذیرفته می‌شوند.
هر شعبه دارای یک رئیس، دو نایب رئیس، یک سخنگو و دو دبیر خواهد بود که جداگانه با رأی مخفی با ورقه و با اکثریت نسبی بیش از یک سوم کل‌اعضاء شعبه، انتخاب می‌شوند و در صورت تساوی به حکم قرعه عمل خواهد شد.
نتیجه انتخابات با ذکر آراء طی گزارشی به‌وسیله سخنگو به اطلاع مجلس می‌رسد. مناط اعتبار برای رسمیت جلسات شعب، حضور حداقل دوسوم اعضاء‌می‌باشد و تصمیمات شعب، به‌جز در مورد انتخاب افراد، با اکثریت مطلق آراء عده حاضر خواهد بود.
ماده ۲۷ – هر یک از شعب برای تمام دوره نمایندگی رسمیت دارند و وظایف و اختیارات آنها عبارتند از:
۱- رسیدگی به اعتبارنامه‌ها.
۲- تعیین اعضای کمیسیون تحقیق.
۳- تعیین اعضای کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس.
۴- بررسی و تشخیص صلاحیت نامزدهای عضویت در کمیسیونهای تخصصی مجلس.
ماده ۲۸ – هر یک از شعب موظفند صورتجلسات خود را با قید اسامی حاضرین و غایبین و تأخیرکنندگان به وسیله دبیر شعبه تنظیم و تقدیم هیأترئیسه مجلس نمایند.
ب – کمیسیونها
ماده ۲۹ – مجلس دارای کمیسیونهای خاص شامل کمیسیونهای مشترک، ویژه، تلفیق، تحقیق، تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس، اصل نودم (۹۰)، و کمیسیونهای تخصصی‌با محدوده وظایف مشخص به‌شرح مواد این آیین‌نامه خواهد بود. تعداد اعضاء کمیسیون تحقیق و کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس هرکدام پانزده نفر و اعضای ثابت کمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسی و تعداد اعضای کمیسیونهای تخصصی حداقل نوزده و حداکثر بیست و سه نفر می باشد. اعضای کمیسیونهای تخصصی براساس تخصص (مدرک تحصیلی)، سوابق اجرائی و سـابقه عضویت در کمیسیون مورد درخواست، امتیازبندی و توسط اعضای جلسه مشترک هیأت رئیسه و رؤسای شعب تعیین می شوند. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۲/۳/۸)
کمیسیونهای خاص
۱ – کمیسیون تحقیق
ماده ۳۰ – به منظور بررسی اعتبارنامه‌هایی که توسط شعب مورد تأیید قرار نگرفته و یا از سوی نمایندگان مورد اعتراض واقع شده است هر یک از‌شعب موظفند پس از تعیین هیأت رئیسه خود، بلافاصله دو نفر از اعضای خود را که آگاهی بیشتری به مسائل حقوقی داشته و از صلاحیت لازم‌برخوردار باشند به‌عنوان اعضای اصلی و علی‌البدل کمیسیون تحقیق انتخاب نمایند و نتیجه را به هیأت رئیسه گزارش تا در جلسه علنی قرائت گردد.
۲– کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس
ماده ۳۱ – هر شعبه یک نفر دیگر از اعضاء خود را که واجد صلاحیت باشد برای تشکیل کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس معین و نتیجه را‌به مجلس گزارش خواهد کرد. این کمیسیون علاوه بر انجام وظایف مقرر در این آیین نامه، طرحهای مربوط به اصلاح آیین‌نامه داخلی مجلس را رسیدگی کرده و نظر خود را به مجلس گزارش می‌نماید‌تا مطابق آیین‌نامه مورد بررسی قرار گیرد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
۳- کمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسی
ماده ۳۲ – به منظور سامان دادن و کارآمد سازی مجلس و نمایندگان، خصوصاً نسبت به طرز کار قوای مجریه و قضائیه و مجلس مبتنی بر اصول متعدد قانون اساسی بالاخص اصل نودم (۹۰)، کمیسیونی به نام اصل نودم (۹۰) قانون اساسی تشکیل می‌گردد تا طبق قوانین مصوب مربوط به خود اداره و انجام وظیفه نماید. اعضاء این کمیسیون به شرح ذیل است:
۱- از هرکمیسیون تخصصی یکنفر با معرفی کمیسیون مربوطه.
۲- هشت(۸) نفر ازنمایندگان که توسط رؤسای شعب و هیأت رئیسه به عنوان اعضاء ثابت انتخاب می‌شوند.
تبصره ۱- رئیس کمیسیون با پیشنهاد هیأت رئیسه مجلس از بین اعضاء ثابت کمیسیون و با رأی مجلس برای مدت یک سال انتخاب می‌گردد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره ۲- اعضاء ثابت کمیسیون نباید عضو کمیسیونهای تخصصی مجلس باشند. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
۴– کمیسیونهای تخصصی
ماده ۳۳ – هریک از کمیسیونهای تخصصی مجلس که مطابق این آیین‌نامه تشکیل می‌گردند در محدوده تخصصی خود دارای وظایف و اختیاراتی‌به شرح زیر می‌باشند:(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
۱- بررسی طرحها و لوایح ارجاعی و گزارش آن به مجلس‌شورای‌اسلامی.
۲- بررسی و تصویب آزمایشی طرحها و لوایح و همچنین تصویب دائمی اساسنامه سازمانها، شرکتها و مؤسسات دولتی یا وابسته به دولت طبق‌اصل هشتاد و پنجم (۸۵) قانون اساسی. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
۳-رسیدگی به درخواستهای تحقیق و تفحص.
۴- رسیدگی به سؤال نمایندگان از رئیس جمهور و وزیران.
۵- بررسی موارد ارجاعی از لوایح برنامه توسعه و بودجه سالانه و گزارش آن به کمیسیون تلفیق.
۶- کسب اطلاع از کم و کیف اداره امور کشور، دریافت و بررسی گزارشهای عملکردی و نظارتی از اجراء قوانین مربوط به دستگاههای ذی‌ربط.
۷- تهیه گزارش موردی و سالانه در خصوص امور اجرائی دستگاهها و نحوه اجراء قوانین به خصوص قانون برنامه توسعه و بودجه سالانه و ارائه نکات مثبت، منفی و پیشنهاد نحوه اصلاح آن و تقدیم گزارش به مجلس جهت قرائت.
تبصره ۱- کمیسیونها رأساً یا با تقاضای حداقل ده نفر از نمایندگان میتوانند در موارد مهم و حساس و در مواجهه با تخلفات یا سوء مدیریت، با دعوت از مسؤولین ذی‌ربط موضوع را بررسی نموده و گزارش آن را به هیأت رئیسه ارائه نمایند در صورتی که درخواست بررسی از سوی نمایندگان باشد حداکثر پنج نفر از آنها می توانند در تهیه گزارش با کمیسیون، مشارکت نمایند. هیأت رئیسه می‌تواند گزارش مذکور را در دستور کار مجلس قراردهد. در این صورت سخنگوکمیسیون و نماینده دولت هرکدام به میزان پانزده دقیقه و شش‌نفر از نمایندگان به قید قرعه از بین متقاضیان هرکدام به میزان پنج دقیقه، نظرات خود را بیان می‌نمایند.
هرگاه کمیسیون همراه با گزارش پیشنهادهایی برای تصویب به مجلس ارائه نماید با رعایت مفاد آئین‌نامه داخلی در دستور حداکثر دوهفته بعد مجلس قرارخواهد گرفت و مطابق آئین‌نامه داخلی رسیدگی می‌شود نمایندگان میتوانند پیشنهادهای خود را تا (۴۸) ساعت پس از پایان قرائت گزارش به کمیسیون تحویل نمایند. کمیسیون تا یک هفته گزارش نهایی خود را به مجلس ارائه میدهد. در صورتی که کمیسیون در گزارش خود، در مورد ناکارآمدی مسؤول ذی ربط دلایلی ارائه نماید مراتب توسط هیأت رئیسه به بالاترین مقام مسؤول مذکور برای اقدام مقتضی اعلام می گردد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره ۲- پاسخ دولت راجع به گزارشهای کمیسیونهای تخصصی در دستور کار مجلس قرار گرفته و قرائت خواهد شد. پس از آن حسب‌درخواست کمیسیونهای تخصصی، موضوع گزارشهای یاد شده جهت بررسی به کمیسیون اصل نودم (۹۰) ارسال و کمیسیون مذکور نتایج بررسی خود‌را به مجلس ارائه خواهد کرد.
تبصره ۳ – کمیسیونهای تخصصی مجلس میتوانند به تعداد کافی مشاور ذی‌صلاح به ویژه از میان نمایندگان ادوارگذشته که در مسائل کمیسیون صاحب تخصص و تجربه باشند از طریق هیأت رئیسه به خدمت بگیرند.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۳۴ – کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری برای انجام وظایف محوله در محدوده آموزش و پرورش عمومی، آموزش فنی و حرفه‌ای، آموزش عالی،تحقیقات و فن‌آوری، مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۲/۳/۸)
ماده ۳۵ – کمیسیون اجتماعی برای انجام وظایف محوله در محدوده امور اداری و استخدامی، کار، اشتغال، روابط کار و تعاون مطابق ضوابط این‌آیین‌نامه تشکیل می‌شود.
ماده ۳۶ – کمیسیون اقتصادی برای انجام وظایف محوله در محدوده اقتصاد و دارائی، بازرگانی داخلی، بازرگانی خارجی مطابق ضوابط این‌آیین‌نامه تشکیل می‌شود.
ماده ۳۷ – کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی برای انجام وظایف محوله در محدوده سیاست و روابط خارجی، دفاع، اطلاعات و امنیت مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۳۸ – کمیسیون انرژی برای انجام وظایف محوله درمحدوده نفت، گاز، برق، سدها و نیروگاههای آبی و برقی، انرژی اتمی و انرژی‌های نو‌مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.
ماده ۳۹ – کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات برای انجام وظایف محوله درمحدوده برنامه، بودجه، نظارت برنامه و بودجه و دیوان محاسبات و‌امور مالی مجلس و آمار و خدمات عمومی فنی مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.
تبصره – کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات علاوه بر انجام وظایف تخصصی در ماده (۳۳) و این ماده موظف است نسبت به امور زیر اقدامنماید:
۱- نظارت و مراقبت بر اجرای مقررات بودجه و امور مالی مجلس و نحوه هزینه کردن آن.
۲- رسیدگی به عملکرد بودجه سالیانه مجلس و ارائه گزارش آن حداکثر تا پایان شهریور ماه سال بعد. این گزارش جهت اطلاع نمایندگان چاپ می‌گردد.
۳- بازرسی و رسیدگی دقیق و نظارت درمورد کلیه اموال و اشیاء منقول و غیرمنقول مجلس شورای اسلامی و ارائه گزارش سالیانه جهت چاپ و‌توزیع بین نمایندگان.
ماده ۴۰ – کمیسیون بهداشت و درمان برای انجام وظایف محوله در محدوده بهداشت، درمان، امداد، بهزیستی، تامین اجتماعی و بیمه‌های‌اجتماعی و هلال احمر مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.
ماده ۴۱ – کمیسیون صنایع و معادن برای انجام وظایف محوله درمحدوده صنایع، پست، مخابرات، معادن، پتروشیمی، صنایع هوافضا و ارتباطات مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.
ماده ۴۲ – کمیسیون عمران برای انجام وظایف محوله در محدوده راه و ترابری، مسکن، عمران شهری و عمران روستایی و امور عمرانی شهرداریها و دهیاری‌ها مطابق ضوابط این‌آیین‌نامه تشکیل می‌شود.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۴۳ – کمیسیون فرهنگی برای انجام وظایف محوله در محدوده فرهنگ و هنر، ارشاد و تبلیغات، صدا و سیما و ارتباطات جمعی، تربیت بدنی‌و جوانان و زنان و خانواده مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.
ماده ۴۴ – کمیسیون قضائی و حقوقی برای انجام وظایف محوله درمحدوده قضائی و حقوقی مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.
ماده ۴۵ – کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی برای انجام وظایف محوله درمحدوده کشاورزی، منابع آب، دام و طیور، شیلات، محیط زیست‌و هواشناسی مطابق ضوابط این آیین‌نامه تشکیل می‌شود.
۵– مقررات مشترک کمیسیونها
ماده ۴۶ – هر یک از نمایندگان برای تعیین کمیسیون تخصصی خود فرمهای امتیازبندی را از شعبه مربوط دریافت می کند و پس از تکمیل فرم به همراه تعیین دو اولویت پیشنهادی، حداکثر تا سه روز پس از افتتاح دوره به هیأت رئیسه مجلس تحویل می دهد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۵/۹/۱۶)
تبصره ۱ – فرم امتیازبندی و دستورالعمل اجرائی این ماده، بر اساس شاخص های: تحصیلات، سوابق اجرائی مرتبط و نمایندگی مجلس و سابقه عضویت در کمیسیون، ظرف مدت سه ماه از تاریخ تصویب این قانون توسط هیأت رئیسه مجلس تهیه می شود و به تصویب جلسه مشترک هیأت رئیسه و کمیسیون تدوین آیین نامه داخلی می رسد.
تبصره ۲ – به منظور آشنایی نمایندگان با سوابق یکدیگر، معاونت قوانین موظف است همزمان با شروع فعالیت شعب، اسامی نمایندگان را به همراه تحصیلات، سوابق اجرائی و سابقه عضویت در کمیسیون ها (در صورت برخورداری از سابقه نمایندگی) تکثیر و در اختیار نمایندگان قرار دهد.
ماده ۴۷ – هیأت رئیسه پس از دریافت نظر شعب و تعیین امتیاز و رتبه بندی، نسبت به تکثیر و توزیع گزارش آن اقدام می کند. نمایندگان معترض می توانند ظرف مدت چهل و هشت ساعت پس از توزیع گزارش، اعتراض خود را نسبت به امتیازها به هیأت رئیسه تقدیم کنند تا هیأتی مشترک، متشکل از هیأت رئیسه مجلس و رؤسای شعب با دعوت از نماینده معترض به امتیاز خود، ظرف مدت چهل ساعت پس از انقضای مهلت فوق، به اعتراضات رسیدگی و اعلام نظر نماید. پس از اتمام این مراحل هیأت رئیسه نسبت به تعیین و اعلام فهرست اعضای کمیسیون های تخصصی بر مبنای امتیازت هر فرد، اقدام می کند. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۵/۹/۱۶)
تبصره ۱ – پس از اعلام اسامی اعضای کمیسیون های تخصصی، در صورتی که هر یک از نمایندگان به کمیسیون انتخاب شده اعتراض داشته باشد،می تواند ظرف مدت بیست و چهار ساعت اعتراض خود را مکتوب به هیأت رئیسه مجلس تقدیم کند تا هیأت مشترک فوق الذکر با استماع نظرات معترضان و بررسی اعتراض های واصله نسبت به تعیین نهائی اعضای کمیسیون های تخصصی تا چهل و هشت ساعت پس از انقضای مهلت اعتراض، اقدام کند. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۵/۹/۱۶)
تبصره ۲ – بین افرادی که رأی مساوی آورده و احتساب آنان به عنوان عضو یک کمیسیونباعث افزایش سقف آن کمیسیون می‌شود قرعه‌کشی‌انجام می‌گیرد.
تبصره ۳ – امتیازبندی و تعیین اعضای هر کمیسیون به ترتیب از کمیسیون هایی که بیشترین متقاضی دارد، انجام می شود و پس از تکمیل اعضای کمیسیون های مذکور، نمایندگان بازمانده از اولویت اول انتخابی خود، با متقاضیان اولویت اول کمیسیون بعدی امتیازبندی و تعیین کمیسیون می شوند. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۵/۹/۱۶)
تبصره ۴ – نمایندگانی که درهیچ یک از اولویت های خود انتخاب نشده اند موظفند از دیگر کمیسیون های تکمیل نشده در اولویت دیگر تعیین نمایند.(الحاقی مصوب ۱۳۹۵/۹/۱۶)
ماده ۴۸ – هریک از کمیسیونهای تخصصی مجلس موظف است از میان اعضای خود کمیته و یا کمیته‌های فرعی متناسب با موضوعات مربوط‌تشکیل دهد. کمیته‌های فرعی دارای یک رئیس، یک نایب رئیس و یک دبیر خواهند بود که توسط اعضای همان کمیته انتخاب می‌گردند. مصوبات‌کمیته‌های فرعی بعد از تصویب در کمیسیون رسمیت خواهد داشت.
ماده ۴۹ – پس از انتخاب اعضای کمیسیونها، هر کمیسیون به ریاست مسن‌ترین عضو و با حضور حداقل دو سوم اعضاء خود منعقد و فوراً یک‌رئیس، دو نایب رئیس، یک سخنگو و دو دبیر با رأی مخفی با ورقه با اکثریت نسبی به مدت یکسال انتخاب مینماید.
تبصره – معاونت قوانین موظف است در شروع کار هر دوره مجلس سوابق کاری و میزان تحصیلات اعضای هر کمیسیون را قبل از انتخاب هیأترئیسه آن کمیسیون دراختیار اعضاء قرار دهد.
ماده ۵۰ – مناط اعتبار برای رسمیت جلسه کمیسیونها حضور حداقل دوسوم اعضاء می‌باشد. مصوبات کمیسیون با اکثریت مطلق آراء عده حاضر‌خواهد بود.
ماده ۵۱ – هر نماینده هر شش ماه می‌تواند پس از گذشت شش ماه از آغاز کار هر دوره مجلس از طریق هیأت رئیسه تقاضای تغییر کمیسیون را‌بنماید. این تغییر و انتقال با موافقت اکثریت اعضاء کمیسیونهای ذی‌ربط انجام می‌پذیرد.
ماده ۵۲ – رئیس مجلس حداقل یک نفر از کارشناسان با تجربه و مناسب مجلس را به‌عنوان دبیر دراختیار هر کمیسیون قرار میدهد تا نسبت‌به امور کارشناسی و اداری مربوطه از قبیل ارتباط با هیأت رئیسه و ادارات مجلس و کمیسیونها و تنظیم و توزیع مراسلات، ضبط مذاکرات، بایگانی‌اوراق و پرونده‌ها، تسریع جریان امور دفتری و تهیه صورتجلسات و سایر امور اداری اقدام نماید.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۵۳ – گزارش عملکرد کمیسیونها بایستی هر ماه یکبار به هیأت رئیسه مجلس داده شود تا به نحو مقتضی به اطلاع نمایندگان برسد.
ماده ۵۴ – در صورتی که نمایندگان از طرف کمیسیون برای ادای توضیح در زمینه سؤال و یا پیشنهاد خود دعوت شوند موظف به شرکت خواهند‌بود و عدم شرکت بدون عذر موجه به منزله انصراف از طرح سؤال و یا پیشنهاد خواهد بود.
ماده ۵۵ – تمام اسناد و اوراق مربوط به اموری که باید در کمیسیونها بررسی شود از طرف هیأت رئیسه به آن کمیسیون ارجاع می‌شود. نمایندگان‌می‌توانند آن اسناد را ملاحظه کنند، اسناد مزبور نباید از کمیسیون خارج گردد. این اسناد به انضمام اسناد مذاکرات و اقدامات جاری کمیسیون در محل‌کمیسیون بایگانی و در پایان هر دوره به بایگانی مجلس منتقل می‌شود.
ماده ۵۶ – پس از آنکه مجلس یا کمیسیونها(در خصوص قوانین آزمایشی) درباره طرح یا لایحه‌ای رأی نهایی داد، اسناد و اوراق و صورتجلسات مربوط به‌آن، در معاونت قوانین مجلس‌بایگانی می‌شود.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
۶– سایر مقررات
ماده ۵۷ – هر نماینده به جز رئیس مجلس، ملزم است عضویت یکی از کمیسیونهای تخصصی را بپذیرد و درصورت تمایل می‌تواند در‌کمیسیون‌های دیگر مجلس، با حق اظهارنظر و بدون حق رأی شرکت کند.
تبصره ۱- عضویت در کمیسیونهای تحقیق و تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس مانع از عضویت در کمیسیون دیگر نخواهد بود.
تبصره۲ـ چنانچه نمایندگان عضو کمیسیونهای خاص در سال سی ساعت غیبت اعم از موجه و غیرموجه داشته باشند ادامه عضویت آنها در کمیسیون منوط به موافقت اکثریت اعضاء آن کمیسیون خاص است. این موافقت با رأی گیری با ورقه انجام می شود. (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
۷– کمیسیون مشترک
ماده ۵۸ – درمورد طرحها و لوایحی که به تشخیص هیأت رئیسه به دو یا سه کمیسیون ارتباط اساسی داشته باشد، کمیسیون مشترک تشکیل‌می‌گردد، کمیسیون مزبور در انتخاب هیأت رئیسه و ارائه گزارش کار خود به مجلس مانند دیگر کمیسیونها اقدام مینماید.
۸– کمیسیون ویژه
ماده ۵۹ – در مسائل مهم و استثنائی که برای کشور پیش می‌آید و در این خصوص تشکیل کمیسیون ویژه‌ای برای رسیدگی و تهیه گزارش ضرورت‌پیدا می‌کند، به پیشنهاد حداقل پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس، این کمیسیون تشکیل می‌شود. اعضای کمیسیون ویژه که پانزده نفر خواهند بود، مستقیما در جلسه علنی توسط نمایندگان با رأی مخفی و اکثریت نسبی انتخاب خواهند شد.
هیأت رئیسه کمیسیون ویژه همانند دیگر کمیسیونها انتخاب خواهد شد. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره – هیأت رئیسه مجلس می‌تواند طرحها و لوایحی را که در حوزه مسائل مربوط به کمیسیون ویژه تشخیص دهد به آن کمیسیون ارجاع نماید. (الحاقی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
مبحث سوم – تشکیلات اداری و پشتیبانی مجلس
ماده ۶۰ – مسؤولیت و اختیار کلیه امور اجرائی مجلس اعم از تشکیلاتی، مالی، معاملاتی،اداری، استخدامی، حقوقی، فنی، پشتیبانی، ارتباطات داخلی و بین‌المللی، حفاظت، حراست و نظایر آن به عهده رئیس مجلس شورای اسلامی است. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره ۱- رئیس مجلس می‌تواند بخشی از وظایف و اختیارات خود را به بعضی از اعضای هیأت رئیسه، معاونین قوانین، نظارت و اجرائی یا مسؤولین ذی‌ربط تفویض نماید. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۲/۳/۸)
تبصره ۲- اساسنامه سازمانها، نظام مالی و ساختار تشکیلات مربوط به مجلس شورای اسلامی به جز امور قانونگذاری و همچنین ضوابط اجرائی و دستورالعملهای کلیه اختیارات موضوع این ماده به تصویب کمیسیون تدوین آئین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی خواهد رسید.
ماده ۶۱ – وظایف ناظران عبارتند از :
۱- تنظیم برنامه‌ها و سیاستهای مالی، استخدامی، خدماتی، تبلیغی و انتظامات مجلس و ارائه آن به رئیس مجلس جهت طی مراحل بعدی.
۲- ظارت و اتخاذ تصمیم لازم در خصوص عملکرد کلیه واحدهای ساختار تشکیلات اداری مجلس، نحوه اجرای مصوبات هیأت رئیسه و کمیسیون تدوین آیین نامه داخلی درخصوص تبصره (۲) ماده (۶۰). (اصلاحی مصوب ۱۳۹۲/۳/۸)
۳- نظارت بر روند تهیه و پیشنهاد بودجه سالیانه مجلس و پیگیری مراحل بعدی آن.
۴- نظارت بر حفظ اداره و ثبت ابنیه و اموال و مؤسسات مجلس.
۵- نظارت بر عملکرد مرکز پژوهشها، مرکز اسناد، کتابخانه و موزه مجلس که طبق قوانین مربوط به خود تشکیل گردیده‌اند.
۶- پیگیری مشکلات نمایندگان و ارائه راه‌حل مناسب به هیأت رئیسه.
۷- نظارت بر سایر امور اداری و مالی و خدماتی مجلس.
ماده ۶۲ – سازمان اداری مجلس همه ساله بودجه سال بعد مجلس را در مهلت قانونی تهیه و پس از طی مراحل اظهارنظر و تصویب هیأت رئیسه و‌کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی از طریق رئیس مجلس جهت طی مراحل قانونی برای دولت ارسال میدارد. (حذف شده به موجب قانون اصلاح موادی از قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۶۳ – در راستای ایفای هرچه بهتر وظیفه نمایندگی، همچنین حفظ شأن و منزلت مجلس و جایگاه حقیقی نمایندگان، هیأت رئیسه می‌تواند به منظور برقراری ارتباط مؤثر (دیداری، شنیداری، مکتوب) نمایندگان با موکلین و نمایندگان دستگاههای اجرائی و نهادهای رسمی و غیررسمی در مرکز و حوزه انتخابیه با اختصاص فضای فیزیکی مناسب (دفاتر کار و ملاقات عمومی) هرگونه امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مورد نیاز را در شأن نظام جمهوری اسلامی فراهم نماید. اعتبارات مورد نیاز در بودجه سالانه مجلس پیش‌بینی می‌شود. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره ـ در هر دوره مجلس، نمایندگان میتوانند حداکثر پنج نفر از کارکنان یا کارشناسان دستگاههای مشمول ماده (۵) قانون مدیریت خدمات کشوری را برای به کارگیری در دفتر ارتباطات مردمی جهت امور مشاوره‌ای، اداری و خدماتی از دستگاه ذی ربط درخواست نمایند. در این صورت با هماهنگی دستگاه مبدأ، درخواست مأموریت افراد مورد نظر معمول و شخص یا اشخاص مزبور به دفتر ارتباط مردمی نماینده، مأمور می شوند.
حقوق، مزایا، حق مأموریت و اضافه‌کار این مأموران طبق قوانین و مقررات مربوطه برعهده دستگاه مأمور کننده می باشد و میزان اضافه کار تا سقف مصوب اداره مربوطه و مأموریت ماهیانه و مرخصی استفاده شده توسط رئیس دفتر نماینده به دستگاه ذی ربط اعلام می شود. افزایش کلیه حقوق قانونی این مأموران از جمله ارتقاء، افزایش حقوق سنواتی، افزایش گروه و رتبه و سایر موارد مشابه در دوران مأموریت این افراد همانند سایر کارکنان دستگاه ذی ربط می باشد.
تعداد افراد موردنیاز هر حوزه انتخابیه با توجه به تعداد نمایندگان، تعداد شهر و روستا، جمعیت و وسعت، شرایط اقلیمی و جغرافیایی و سایر قابلیت‌های هر حوزه توسط کمیسیون تدوین آیین نامه داخلی مجلس تعیین می شود.
پس از اعلام پایان مأموریت، دستگاه ذی ربط موظف است این افراد را حداقل در پست سازمانی قبل از مأموریت و یا پست همطراز به کار گیرد.
این مصوبه نافی تبصره (۳) ماده (۲) قانون استخدامی کارکنان مجلس شورای اسلامی مصوب ۲۳/ ۸/ ۱۳۷۲ مجلس شورای اسلامی نمی باشد. (الحاقی مصوب ۱۳۹۲/۳/۸)
ماده ۶۴ – درصورتی که نمایندگان لازم بدانند بنا به پیشنهاد رئیس مجلس و یا پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس شورای اسلامی ، وزراء‌مکلف به حضور در مجلس می‌باشند و هرگاه تقاضاکنند و مطلبی داشته باشند، مطالب آنان استماع می‌شود.
تبصره ۱- هیأت رئیسه مجلس می‌تواند تمام یا بخشی از یک جلسه مجلس را برای رسیدگی به امور مهم و اساسی کشور اختصاص دهد. (الحاقی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره ۲- دستور این جلسات و چگونگی اداره آن توسط هیأت رئیسه تعیین خواهد شد. (الحاقی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
فصل دوم – نمایندگان
مبحث اول – رسیدگی به اعتبارنامه نمایندگان
ماده ۶۵ – شعب به موجب جدول حوزه‌های انتخاباتی مجلس شورای اسلامی که براساس حروف الفبا از طرف معاونت قوانین مجلس با نظارت‌هیأت رئیسه تنظیم و توزیع می‌شود، رسیدگی به اعتبارنامه‌ها را شروع و نسبت به مدارکی که در شورای نگهبان مورد رسیدگی قرار نگرفته و یا پس از‌رسیدگی شورای نگهبان بدست آمده است اتخاذ تصمیم خواهد نمود و گزارش تصویب یا رد آن را از طریق هیأت رئیسه به مجلس تقدیم می‌دارند. هر‌شعبه برای تسریع در کار می‌تواند یک یا چند شعبه فرعی تعیین کند که اعضای آن با قید قرعه از بین منتخبین آن شعبه تعیین می‌شوند، ولی رسیدگی‌نهایی در شعبه اصلی به عمل می‌آید و گزارش آن توسط سخنگو شعبه طبق دستور جلسه به مجلس داده خواهد شد و درصورت غیبت سخنگو و همچنین‌در صورتی که سخنگو شعبه در جلسه باشد، لیکن نخواهد درباره اعتبارنامه صحبت کند به ترتیب یکی از دو نایب رئیس یا دبیران وظیفه او را انجام‌خواهد داد.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۶۶ – هیأت رئیسه موظف است فهرست اعتبارنامه‌های ارجاعی به شعب را تکثیر و دراختیار نمایندگان قرار دهد. چنانچه نماینده‌ای به هریک‌از اعتبارنامه‌ها معترض باشد، حداکثر ظرف مدت سه روز از تاریخ انتشار فهرست فوق‌الذکر اعتراض خود را کتبا به شعبه مربوطه تقدیم میدارد. شعبه‌موظف است حداقل بیست و چهار ساعت قبل از بررسی هر اعتبارنامه از معترضین جهت توضیح اعتراض خود دعوت به عمل آورد.
تبصره – درصورت عدم حضور معترض یا معترضین در شعبه، حق طرح اعتراض در جلسه علنی را نخواهند داشت مگر آنکه عدم حضور آنان به‌تشخیص هیأت رئیسه با عذر موجه بوده باشد و همچنین در صورتی که شعبه در موعد مقرر از معترض یا معترضین دعوت به عمل نیاورد، آنان‌می‌توانند در جلسه علنی اعتراض نمایند.
ماده ۶۷ – هیچ شعبه‌ای نمی‌تواند تقدیم گزارش خود را بیش از دوازده روز از تاریخ دریافت پرونده به تعویق اندازد. درصورتی که تأخیر به حکم‌ضرورت پیش آمده باشد، رئیس و در غیاب او نایب رئیس شعبه مکلف است هیأت رئیسه مجلس را مطلع سازد. هرگاه هیأت رئیسه علت را موجه‌دانست، موضوع را دوباره به همان شعبه و در غیراین صورت به شعبه بعد ارجاع مینماید که ظرف ده روز پس از دریافت پرونده، گزارش دهد.
ماده ۶۸ – گزارش هریک از شعب درباره تأیید یا رد اعتبارنامه‌ها بدون ذکر دلیل در مجلس قرائت می‌شود. درصورتی که گزارش شعبه مبنی‌بر رد‌اعتبارنامه باشد و یا اینکه معترضین بر اعتراض خود باقی باشند، اعتبارنامه به کمیسیون تحقیق ارجاع خواهدشد. در غیر این صورت اعتبارنامه مصوب تلقی گردیده و رئیس مجلس تصویب آن را اعلام مینماید.
ماده ۶۹ – کمیسیون تحقیق ظرف حداکثر پانزده روز به دلائل و توضیحات کتبی شعب و معترضین (که باید ظرف پنج روز از تاریخ ارجاع اعتبارنامه به کمیسیون، به آن کمیسیون فرستاده باشند) رسیدگی می‌کند و پس از استماع و بررسی توضیحات شفاهی معترضین و مدافعات کتبی یا‌حضوری نماینده مورد اعتراض، نظر خود را به مجلس ارسال میدارد.
در صورت عدم حضور عمدی نماینده مورد اعتراض در کمیسیون و یا عدم ارسال مدافعات کتبی کمیسیون می‌تواند بدون استماع مدافعات وی نظرخود را به مجلس ارسال دارد.
ماده ۷۰ – چنانچه اعتبارنامه نماینده‌ای از طرف شعبه یا نماینده‌ای مورد اعتراض قرارگرفته و به کمیسیون تحقیق احاله شده باشد نظر کمیسیون‌مذکور در مجلس قرائت می‌شود. اگر گزارش کمیسیون تحقیق مبنی بر رد اعتبارنامه باشد سخنگو کمیسیون ادله رد اعتبارنامه را توضیح میدهد. درصورتی که گزارش مبنی بر تأیید صحت اعتبارنامه باشد و یا در موعد مقرر گزارش ندهد، ابتدا سخنگو شعبه معترض، ادله رد اعتبارنامه را توضیح می‌دهد‌و نماینده معترض حداکثر به مدت نیم ساعت در رد اعتبارنامه صحبت می‌کند و در صورتی که معترضان متعدد باشند حداکثر تا سه نفر با توافق بقیه و‌در صورت عدم توافق با قید قرعه انتخاب می‌شوند و هریک حداکثر به مدت نیم ساعت در رد اعتبارنامه صحبت میکنند. نماینده‌ای که اعتبارنامه‌اش‌مورد اعتراض قرار گرفته به مدت دو برابر وقت مخالفین می‌تواند صحبت کند و می‌تواند قسمتی از وقت خود را حداکثر به دو نفر از نمایندگان واگذار‌نماید.
ماده ۷۱ – چنانچه نماینده بدون عذر موجه (به تشخیص هیأت رئیسه) تا ده روز پس از ابلاغ به وی برای دفاع از صحت اعتبارنامه خود در جلسه‌حاضر نشود، مجلس با استماع گزارش کمیسیون تحقیق و صحبت معترض وارد رأی‌گیری می‌شود.
تبصره – در صورتی که نماینده یا نمایندگان معترض به دلائل موجه در جلسه حضور نداشته باشند میتوانند بااطلاع قبلی هیأت رئیسه، دلائل‌اعتراض خود را کتباً به نماینده دیگری تحویل تا توسط او در مجلس قرائت گردد.
ماده ۷۲ – اگر کمیسیون تحقیق ظرف پانزده روز نظر خود را به مجلس اعلام نکرد، نماینده‌ای که اعتبارنامه‌اش مورد اعتراض واقع گردیده، می‌تواند‌طرح اعتبارنامه خود را همراه با ارائه دلایل عدم گزارش کمیسیون تحقیق، از مجلس درخواست بنماید. همچنین پانزده نفر از نمایندگان هم میتوانند چنین تقاضایی را از مجلس بنمایند. هیأت رئیسه موظف است در اولین فرصت این درخواست را در مجلس مطرح نماید. پس از استماع توضیح‌کمیسیون، مجلس در این مورد تصمیم می‌گیرد. در صورت موجه بودن علت تاخیر، از هیأت رئیسه می‌تواند مهلت را تا پانزده روز دیگر تمدید نماید. در غیراین‌صورت، اعتبارنامه در جلسه بعد از هیأت رئیسه مطرح می‌گردد و نماینده معترض و در صورت نبودن معترض سخنگو شعبه مربوطه دلائل عدم تأیید صحت‌اعتبارنامه از طرف شعبه را در جلسه بیان می‌کند. پس از دفاع نماینده صاحب اعتبارنامه، مجلس وارد رأی‌گیری می‌شود.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۷۳ – اخذ رأی نسبت به اعتبارنامه مورد اعتراض مخفی وبا ورقه مخصوص خواهد بود.
ماده ۷۴ – نمایندگانی که هنوز اعتبارنامه آنان به تصویب نرسیده حق دادن رأی به جز در مورد اعتبارنامه نمایندگان و همچنین حق حضور در شعبه‌یا کمیسیون تحقیق، هنگام رسیدگی به اعتبارنامه خود را ندارند. درصورتی که از طرف شعبه یا کمیسیون یا با تقاضای خود برای ادای توضیحات دعوت‌شوند، حق رأی نخواهند داشت ولی حق اظهار نظر دارند.
مبحث دوم – حقوق و تعهدات نمایندگان
اول – مصونیت نمایندگان
ماده ۷۵ – بر طبق اصل هشتاد و ششم (۸۶) قانون اساسی نمایندگان مجلس در مقام ایفای وظایف نمایندگی در اظهار نظر خود کاملاً آزادند و‌نمی‌توان آنها را به سبب نظراتی که در مجلس اظهار کرده‌اند یا آرائی که در مقام ایفای وظایف خود داده‌اند تعقیب یا توقیف کرد و یا از حقوق اجتماعی‌محروم نمود.
تبصره – وظایف نمایندگی شامل نطق، بحثهای داخل دستور، بحثهای جلسات کمیسیونها، اظهارنظراتی که برای اعمال اصل‌هشتاد و چهارم (۸۴) قانون اساسی انجام می‌شود و سایر موارد نظارتی و قانونی است.
ماده ۷۶ – چنانچه به تشخیص هیأت رئیسه نماینده‌ای در سخنان خود در جلسه علنی به کسی نسبت ناروا داده و یا هتک حرمت نماید فرد مزبور‌می‌تواند در دفاع از خود، به‌صورت مکتوب به اتهام وارده پاسخ گوید. پاسخ ارسالی درصورتی که بیش از دو برابر اصل مطلب اظهار شده نبوده و‌متضمن توهین و افترا نباشد، در اولین فرصت در جلسه علنی قرائت خواهد شد.
ماده ۷۷ – اگر در جلسه رسمی ضمن نطق یا مذاکره صریحاً یا تلویحاً نسبت سوئی به یکی از نمایندگان داده شود یا عقیده واظهار او را بر خلاف جلوه دهند و نماینده‌مذکور برای رد آن نسبت به رفع اشتباه در همان جلسه یا در جلسه بعد اجازه نطق بخواهد بدون رعایت نوبت تا پنج دقیقه اجازه نطق داده می‌شود.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
دوم – تعهدات نمایندگان
ماده ۷۸ – نمایندگان براساس مسؤولیت نمایندگی، متعهد و ملتزم به حفظ حیثیات مجلس و نمایندگان و رعایت نظم و نوبت و اجراء آیین‌نامه‌داخلی می‌باشند. در مواردی‌که نماینده‌ای رعایت تعهدات فوق را ننماید اقدامات ذیل به‌ترتیب از طرف رئیس به‌عمل خواهد آمد :
۱- تذکر شفاهی در جلسه علنی.
۲- اخطار در جلسه علنی.
۳- احضار و توبیخ متخلف در جلسه هیأت رئیسه.
ماده ۷۹ – رئیس جلسه نسبت به نمایندگانی که از موضوع مذاکره خارج می‌شوند و یا بدون اجازه صحبت میکنند وهمچنین نسبت به نمایندگانی‌که به واسطه عدم رعایت آیین‌نامه داخلی یا به انحاء دیگر رعایت نظامات مجلس را نمی‌نمایند تذکر میدهد.
ماده ۸۰ – درصورتی که رئیس به یکی از نمایندگان دو بار تذکر داد و نماینده مجدداً از حدود نظم خارج گردید، رئیس به او اخطار می‌کند.
ماده ۸۱ – توبیخ که سبب درج در پرونده و گزارش در مجلس می‌شود در موارد ذیل اجراء می‌گردد :
۱- درصورتی که نماینده‌ای پس از اخطار در همان جلسه از حدود نظم خارج شود.
۲- درصورتی که نماینده‌ای ظرف مدت یک ماه چهار مرتبه در جلسات متوالی یا شش مرتبه در مجموع مورد تذکر واقع شده باشد.
۳- کسانی که بیش از سه جلسه متوالی یا در مجموع پنج جلسه در یک ماه تأخیر غیرمجاز داشته باشند.
سوم – حقوق نمایندگان
ماده ۸۲ – بودجه سالانه مجلس به پیشنهاد هیأت رئیسه پس از مشورت با کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات و در موعد مقرر برای دولت ارسال می‌شود تا با رعایت اصل پنجاه و دوم قانون اساسی در بودجه سالانه کل کشور درج شود. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره- مقرری و هزینه‌های نمایندگی درهرسال در جلسه مشترک هیأت رئیسه با کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی با رعایت مقررات مالی مجلس به تصویب می‌رسد، نمایندگان مجلس میتوانند حقوق و مزایای خود را از مجلس دریافت نمایند، قبل از تصمیم مجدد در هر دوره به صورت علی‌الحساب مطابق
مصوبه دوره قبل عمل می‌شود.
چهارم – مأموریتها
ماده ۸۳ – مأموریتهای رسمی فردی و جمعی نمایندگان برای شرکت در سمینارها، اجلاسها و بازدیدهای فنی و تخصصی در داخل و یا خارج از‌کشور با تصویبکمیسیون ذی‌ربط و تایید هیأت رئیسه انجام خواهد شد. نتایج حاصل از ماموریت به آن کمیسیون و هیأت رئیسه مجلس تسلیم‌می‌گردد.
پنجم – تعطیلات و مرخصیها
ماده ۸۴ – تعطیلات تابستانی مجلس در هر سال سی روز است که زمان آن با تشخیص مجلس تعیین می‌شود. هیأت رئیسه می‌تواند در تنظیم‌برنامه جلسات علنی و کمیسیونها به‌گونه‌ای عمل کند که نمایندگان در هر ماه یک هفته کاری هم برای رسیدگی به وظایف نمایندگی فرصت داشته‌باشد.
تبصره – در صورت ضرورت، رئیس مجلس می‌تواند با تقاضای حداقل پنجاه نفر از نمایندگان و یا درخواست دولت، با ذکر دلیل، در اوقات‌تعطیل، مجلس را بطور فوق‌العاده دعوت به انعقاد نماید.
ماده ۸۵ – نمایندگان یکماه در هر سال حق استفاده از مرخصی با حقوق را دارند. استفاده از مرخصی ضروری بدون حقوق نیز، با موافقت هیأترئیسه، حداکثر یک ماه در سال خواهد بود و درصورت عدم استفاده میتوانند در سال‌های بعد استفاده نمایند.
ماده ۸۶ – اجازه مرخصی تمام مدت یک جلسه یا قسمتی از جلسات مجلس با موافقت هیأت رئیسه مجلس و در کمیسیونها و شعب با رؤسای‌کمیسیون‌ها و شعب خواهد بود.
ماده ۸۷ – هیچیک از نمایندگان قبل از تحصیل مرخصی نمی‌تواند غیبت نماید مگر با عذر موجه از قبیل بیماری یا حوادث غیرمترقبه.
ششم – غیبت نمایندگان
ماده ۸۸ – نماینده‌ای که بیش از یکصد ساعت متوالی یا دویست و پنجاه ساعت غیرمتوالی از اوقات رسمی جلسات مجلس و کمیسیون را بدون‌عذر موجه در یکسال غیبت نماید، مستعفی شناخته خواهد شد. همچنین نماینده‌ای که به‌علت ناتوانی جسمی و یا بیماری بیش از چهار ماه در یکسال‌غیبت موجه داشته باشد بنا به درخواست سی نفر از نمایندگان و تصویب دو سوم نمایندگان حاضر مبنی بر عجز وی از ایفای وظایف نمایندگی، سمت‌نمایندگی خود را از دست میدهد.
تبصره ۱ – تا یک هفته پس از اعلام رسمی مستعفی شناخته شدن نماینده، درصورتی که خود وی یا نماینده دیگری به غیرموجه بودن غیبت‌اعتراض کند و آن را تسلیم هیأت رئیسه نماید، این اعتراض در اولین فرصت در مجلس مطرح می‌شود و پس از صحبت حداکثر دو مخالف و دو موافق(هریک به مدت پانزده دقیقه) در صورتی که مجلس به موجه بودن غیبت نماینده مورد بحث رأی داد، غیبت موجه شناخته خواهد شد.
یک نفر از هیأت رئیسه به‌عنوان موافق و نماینده مورد بحث به‌عنوان مخالف برای صحبت، حق تقدم خواهند داشت.
تبصره ۲ – درصورتی که نماینده مستعفی شناخته شده به غیرموجه بودن غیبت خود اعتراض کرده باشد ولی در موقع طرح نتواند و یا نخواهد درمجلس حضور یابد، می‌تواند لایحه دفاعیه خود رابرای طرح در مجلس حداکثر تا موقع طرح، تحویل مجلس نماید. در این صورت این لایحه با حق‌تقدم در فرصت مقرر برای صحبت مخالفین توسط یکی از دبیر‌ها قرائت خواهد شد. مدت قرائت لایحه حداکثر نیم ساعت خواهد بود.
ماده ۸۹ – به غیبت و تأخیر غیرموجه حقوق تعلق نمی‌گیرد
ماده ۹۰ – محاسبه ساعات غیبت در کمیسیونها با رؤسای کمیسیونها و در جلسات رسمی مجلس با هیأت رئیسه می‌باشد و در هر دو صورت،اعلان رسمی غیبت با هیأت رئیسه مجلس خواهد بود. هیأت رئیسه موظف است غیبت و تأخیر غیرموجه نمایندگان در کمیسیونها را هر ماه به اطلاع‌نمایندگان برساند.
ماده ۹۱ – غیبت، تأخیر غیرموجه نمایندگان پیش از پایان جلسه مجلس اعلان و درصورت مذاکرات مجلس ثبت خواهد شد.
تبصره – غیبت غیرموجه از دو جلسه کمیسیون در حکم غیبت از یک جلسه رسمی مجلس می‌باشد.
هفتم – استعفا نماینده و نحوه بررسی آن
ماده ۹۲ – هر نماینده که اعتبارنامه او به تصویب رسیده است می‌تواند از مقام نمایندگی استعفاء دهد. پذیرش استعفاء موکول به تصویب مجلس‌است.
ماده ۹۳ – نماینده تقاضای استعفاء مدلل خود را به عنوان رئیس مجلس می‌نویسد و رئیس مجلس آن را در اولین جلسه علنی و بدون قرائت متن،اعلام و در دستور کار هفته بعد می‌گذارد. نماینده می‌تواند قبل از شروع بررسی در مجلس تقاضای استعفاء خویش را مسترد دارد.
ماده ۹۴ – بررسی تقاضای استعفاء بدین ترتیب خواهد بود که ابتدا تقاضای استعفاء قرائت شده و سپس شخص متقاضی استعفاء یا نماینده دیگری‌به تعیین او تقاضای دفاع خواهد نمود. مدت قرائت تقاضای استعفاء و توضیح نماینده متقاضی استعفاء حداکثر نیم ساعت است. مخالف یا مخالفین نیز‌حداکثر نیم ساعت میتوانند صحبت کنند و پس از آن رأی‌گیری به عمل می‌آید. در صورت تصویب تقاضای استعفاء مراتب از طریق رئیس مجلس به‌وزارت کشور اعلام می‌شود تا طبق قانون انتخابات اقدام نماید.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره – هرگاه نماینده متقاضی استعفاء برای طرح تقاضای استعفای خود در مجلس حاضر نشود و کسی را هم برای دفاع از خود تعیین ننماید‌متن تقاضای استعفاء قرائت و در صورت وجود مخالف حداکثر به مدت پانزده دقیقه صحبت خواهد کرد و سپس رأی‌گیری به عمل می‌آید.
ماده ۹۵ – هرگاه تقاضای استعفاء تعدادی از نمایندگان به نحوی باشد که مانع از تشکیل جلسه رسمی گردد قابل طرح در مجلس نیست.
فصل سوم – گردش کار مجلس
مبحث اول – جلسات مجلس
ماده ۹۶ – انعقاد رسمی جلسات و اعتبار اخذ رأی منوط به حضور حداقل دو سوم مجموع نمایندگان می‌باشد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره ۱ – برای ادامه مذاکراتی که منجر به اتخاذ تصمیم و یا اخذ رأی نمی‌شود حضور حداقل نصف نمایندگان کافی است.
تبصره ۲ – جلسات رسمی با تلاوت آیاتی چند از قرآن مجید به تشخیص هیأت رئیسه که حتی‌الامکان متناسب با جلسه آن روز باشد آغاز خواهدشد.
ماده ۹۷ – نمایندگان باید در روزی که قبلاً برای تشکیل جلسه رسمی معین می‌شود در مجلس حاضر شوند. در صورت تاخیر بدون عذر موجه ازطرف هیأت رئیسه توبیخ خواهند شد. همچنین، هریک از نمایندگان که در موقع اخذ رأی با اعلام قبلی رئیس مجلس مبنی بر منع خروج از جلسه بدون‌عذر موجه خارج شود، مستحق توبیخ خواهد بود و در صورت تکرار تأخیر وغیبت، مقررات آیین‌نامه ازطرف هیأت رئیسه درباره او اجراء خواهد شد.اسامی نمایندگانی که سه بار غیبت غیرموجه در یک ماه داشته باشند در روزنامه‌ها درج خواهد شد.
ماده ۹۸ – تشخیص عده حضار با استفاده از تابلو است که در اول هر جلسه و قبل از اخذ آراء به وسیله رئیس جلسه باید اعلام شود.
تبصره – در صورتی که تابلو خراب شود، حداکثر تا پایان همان جلسه تشخیص عده حاضر با دبیران خواهد بود و هیأت رئیسه موظف است قبل‌از انعقاد جلسه بعد به تعمیر اصلاح تابلو اقدام نماید.
ماده ۹۹ – حداکثر مدت برای هر جلسه رسمی چهار ساعت است که یکسره و یا با فاصله تنفس می‌باشد، مگر در موارد ضروری که به تشخیص‌رئیس و تصویب مجلس خواهد رسید. غایبین بعد از تنفس نیز مشمول مقررات مربوط به غیبت و تاخیر خواهند بود.
تبصره ۱- وقت دستور جلسات رسمی مجلس چنان تنظیم خواهد شد که جز در موارد اضطراری با اول وقت ادای نماز برخورد نداشته باشد.
تبصره۲ـ مجلس برای رسیدگی به طرحها و لوایحی که در شش جلسه به اتمام نرسد از جلسه هفتم همه روزه به جز روزهای تعطیل تشکیل می شود و افزایش ساعت هر جلسه با رأی مجلس است. (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۰۰ – اعضای هیأت رئیسه مجلس باید در ساعتی که قبلاً برای تشکیل جلسات تعیین می‌شود، حاضر شوند و در صورت تاخیر یا غیبت‌بدون عذر موجه با تشخیص رئیس برطبق این آیین‌نامه جریمه می‌شوند.
ماده ۱۰۱ – تشکیل جلسات و رعایت ترتیب مذاکرات و اجرای آیین‌نامه و حفظ نظم جلسه طبق این آیین‌نامه به عهده رئیس جلسه است.
ماده ۱۰۲ – دستور هفتگی مجلس باید به ترتیب وصول طرحها و لوایح از کمیسیونها توسط هیأت رئیسه مجلس تهیه و پس از چاپ و توزیع بر‌تابلو مخصوص نصب شود. رعایت ترتیب مذکور الزامی است. طرحها و لوایحی که دارای اولویت باشند ممکن است بنا به تقاضای دولت و یا پانزده نفر‌از نمایندگان و با موافقت هیأت رئیسه خارج از ترتیب وصول، در دستور هفتگی مجلس قرارگیرد.
تبصره – در صورتی که پنجاه نفر از نمایندگان برای طرح یا لایحه‌ای تقاضای اولویت کنند هیأت رئیسه موظف است آن را در دستور هفتگی‌مجلس قرار دهد.
تبصره۱ـ حداقل پنجاه نفر از نمایندگان می توانند از رئیس جلسه مجلس تقاضا نمایند گزارش چاپ شده کمیسیون خارج از نوبت در دستـور کار جلسـه علنی قرار گیرد و رئیس درخواست متقاضیان را پس از صحبت یکی از متقاضیان و یک مخالف و یک موافق هر کدام به مدت پنج دقیقه، به رأی می گذارد. در صورت تصویب، رسیدگی به گزارش مورد تقاضا در همان جلسه یا جلسه بعد شروع می شود و با اعمال مجدد این تبصره نمی توان آن را متوقف نمود.
؟
تبصره۳ـ هیأت رئیسه می تواند تمام یا بخشی از گزارشهای واصله از دستگاهها و سازمانهایی که طبق قانون موظف به ارائه گزارش به مجلس شورای اسلامی هستند را جهت قرائت در دستور کار جلسه علنی قرار دهد و گزارش کامل آن را به کمیسیونهای ذی ربط ارجاع نماید.
تبصره۴ـ کلیه گزارشهایی که در جلسه علنی مطرح می شود باید حداقل بیست و چهار ساعت قبل از طرح، تکثیر و بین نمایندگان توزیع شود مگر مواردی که در این آیین نامه به صراحت برای آن زمان دیگری تعیین شده باشد. (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۰۳ – در صورت اضطرار که رعایت امنیت کشور ایجاب کند، به تقاضای کتبی رئیس جمهور یا یکی از وزراء یا ده نفر از نمایندگان، جلسه‌غیرعلنی تشکیل می‌شود. در این صورت، تقاضاکنندگان ادله خویش را مبنی‌بر وجود شرایط اضطرار و اقتضای امنیت کشور و در نتیجه لزوم برگزاری‌غیرعلنی جلسه رسمی مجلس، حداکثر تا مدت پانزده دقیقه، متوالیاً و یا متناوباً در دو نوبت، ارائه و سپس یک نفر به‌عنوان مخالف حداکثر تا پانزده‌دقیقه صحبت می‌کند، در صورت تصویب دو سوم حاضران، کار رسیدگی در جلسه غیرعلنی ادامه می‌یابد، در غیراین صورت، جلسه به حالت علنی‌بازگشته و به روال عادی عمل خواهد کرد.
تبصره ۱ – مصوبات جلسه غیرعلنی در صورتی معتبر است که با حضور شورای نگهبان به‌تصویب سه‌چهارم مجموع نمایندگان برسد.
تبصره ۲ – تشخیص رفع شرایط اضطراری برای انتشار مذاکرات و مصوبات جلسات غیرعلنی برای اطلاع عموم با مجلس است که با پیشنهاد‌حداقل ده نفر از نمایندگان و مذاکره به نحو مقرر در همین ماده، در جلسه غیرعلنی و تصویب اکثریت حاضرین در مجلس عملی می‌گردد.
ماده ۱۰۴ – رئیس هر جلسه قبل از ختم هر جلسه، روز و ساعت تشکیل و دستور جلسه بعد را اعلام می‌کند که در صورت مذاکرات درج شود،مگر در موارد اضطراری (به‌تشخیص هیأت رئیسه) که حداقل بیست و چهار ساعت قبل از تشکیل جلسه، باید بطور رسمی اعلام شود.
ماده ۱۰۵ – در صورتی که در مجلس بی‌نظمی و تشنج بوجود آید که مانع ادامه کار مجلس باشد و رئیس نتواند از آن جلوگیری کند، در جای خود‌قیام مینماید. هرگاه برخاستن رئیس موجب آرامش نشود جلسه را به مدت پانزده دقیقه به عنوان تنفس تعطیل می‌کند و نمایندگان از جلسه خارج‌می‌شوند و پس از انقضای پانزده دقیقه مجدداً جلسه تشکیل می‌شود. هرگاه بی‌نظمی و تشنج تجدید شود، رئیس جلسه را ختم و آن را به روز دیگری‌موکول مینماید.
مبحث دوم – نطق‌ها و مذاکرات
اول – نطق‌ها
ماده ۱۰۶ – در هر جلسه رسمى به‌جز جلسات بررسى لوایح برنامه توسعه، بودجه سالانه و استیضاح یا رأى اعتماد به وزیران، سه‌نفر از نمایندگان مىتوانند به نوبت و طبق فهرستى که از قبل به قید قرعه توسط هیأت رئیسه تنظیم شده است، حداکثر به مدت هفت دقیقه نطق نمایند. همچنین دونفر از نمایندگانى که در آن جلسه نوبت نطق نداشته باشند به جهت مسائل ضروری میتوانند یک ساعت قبل از شروع جلسه در لوح یا دستگاه الکترونیک مخصوص یا دستگاه الکترونیکی ثبت‌نام کرده وحداکثر به مدت پنجدقیقه نطق نمایند. درصورتى که بیش از دو نفر از نمایندگان متقاضى این نطق باشند، هیأت رئیسه به قید قرعه به دونفر وقت خواهد داد. هیچ یک از نمایندگان نمىتوانند در مدت دوماه بیش از یک بار نطق پنج‌‌دقیقه‌ای نمایند. نماینده حق واگذاری تمام وقت خود را به نماینده دیگر دارد. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۱۰۷ – در هر جلسه قبل از ورود در دستور، رئیس مجلس می‌تواند در مورد گزارش حوادث مهم و مسائل فوری روز مطالبی را که آگاهی‌مجلس از آن ضروری باشد به اطلاع نمایندگان برساند. حداکثر مدت برای این مطالب پانزده دقیقه خواهد بود. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره ـ رؤسای قوای مجریه و قضائیه می توانند خارج از موضوع دستور جلسه در صحن علنی مجلس نطق نمایند. این نطق پس از وصول تقاضای آنان و اعلام موضوع نطق به رئیس مجلس پس از موافقت هیأت رئیسه در اولین فرصت انجام می شود. ساعت و مدت نطق قبل از شروع جلسه باید به اطلاع نمایندگان برسد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۰۸ – ترتیب و مدت نطق بدین شرح است:
الف – مدت نطق در جلسه علنی به‌شرح زیر خواهد بود:
۱- برای استیضاح یک وزیر دو ساعت و برای استیضاح دولت یا بیش از یک وزیر چهار ساعت. استیضاح کنندگان میتوانند از بین خود یک یا‌چند نفر را برای بحث در موضوع استیضاح معرفی نمایند، ولی در هرحال مجموع نطقهای استیضاح کنندگان نباید از مدت فوق تجاوز نماید.
۲- درمورد کلیات هر طرح یا لایحه، ابتدا سخنگو کمیسیون اصلی حداکثر پنجدقیقه گزارش میدهد، پس از آن حداکثر سه‌نفر مخالف و سه‌نفر موافق به ترتیب یک نفر مخالف و یک نفر موافق وسپس نماینده دولت و پس از آن سخنگو کمیسیون هرکدام حداکثر ده دقیقه صحبت میکنند. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۴)
تبصره ۱ ـ درمورد طرحها و لوایح مهم یا مفصل با پیشنهاد رئیس جلسه یا بیست و پنج نفر از نمایندگان و رأى اکثریت مطلق نمایندگان حاضر، مىتوان تعداد و یا وقت مخالف و موافق و وقت نماینده دولت و سخنگو کمیسیون را حداکثر تا دو‌برابر افزایش داد. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)(حذف شده به موجب قانون اصلاح موادی از قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۴)
تبصره ۲ ـ در بررسی کلیات طرحهاى دو یا سهفوریتى و طرحهایى که کمیسیون اصلى در موعد مقرر گزارش نداده است یکى از طراحان مىتواند به جاى سخنگو در ابتدا و انتهاى رسیدگى در مجلس صحبت کند. (الحاقی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
۳- برای موارد ذیل هر یک پنج دقیقه: (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
– دفاع در برابر توهین و تحریف نطق.
– مخالفت و موافقت نسبت به هریک از مواد طرحها و لوایح.
– توضیح پیشنهاد اصلاحی نسبت به مواد طرحها و لوایح اعم از فردی و جمعی.
– توضیح نماینده دولت و سخنگو کمیسیون در مورد پیشنهادها.
– توضیح پیشنهاد فوریت و یا سلب فوریت و مخالفت با آن.
– پیشنهاد مسکوت ماندن طرح و یا لایحه و مخالفت با آن.
– پیشنهاد تنفس.
– پیشنهاد اخذ رأی مخفی.
– تذکر آیین‌نامه‌ای و یا اخطار قانون اساسی.
– پیشنهاد انواع رأی در مورد استیضاح
ب – در تمام موارد مذکور در بند (الف)، در صورتی که ضرورت اقتضاء کند ممکن است استثنائاً بدون مذاکره و با پیشنهاد رئیس یا ده نفر ازنمایندگان و تصویب مجلس، مدت نطق و شور اضافه شود.
ج – در کلیات لایحه بودجه سالانه کل کشور پس از نطق رئیس جمهور، سخنگوکمیسیون گزارش خود را ارائه میدهد سپس حداکثر ده‌نفر از نمایندگان به‌عنوان مخالف گزارش کمیسیون و ده‌نفر به‌عنوان موافق گزارش کمیسیون به ترتیب یک نفر مخالف و یک نفر موافق هرکدام حداکثر ده دقیقه صحبت میکنند. پس از آن نماینده دولت به مدت بیست‌دقیقه و در پایان، سخنگوکمیسیون صحبت می‌کند. مجموع زمان صحبت سخنگوکمیسیون سی‌دقیقه خواهد
بود. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره ـ در کلیات متمم و یک یا چند دوازدهم بودجه، اظهارات به میزان نصف مدتهاى مقرر در بند فوق است.(الحاقی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
د – مدت نطق برای مسائل مهم مربوط به سیاست خارجی از قبیل عهدنامه‌ها و مقاوله‌نامه‌ها و موافقتنامه‌های بین‌المللی حداکثر سه ساعت و‌برای هر ناطق حداکثر پانزده دقیقه خواهد بود.
ه – پیش از أخذ رأى براى انتخاب حقوقدانان شوراى نگهبان و همچنین رئیس و دادستان دیوان محاسبات، هر نامزد می‌تواند حداکثر دهدقیقه در جلسه علنى مجلس مشخصات، سوابق کاری، تحصیلات و برنامههاى خود را به اطلاع نمایندگان برساند. (الحاقی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره – در کلیه مواردى که در این آئین‌نامه، نمایندگان مىتوانند به‌عنوان موافق یا مخالف صحبت کنند رعایت ترتیب ثبت‌نام و یا درخواست صحبت الزامى است. درمواردى که قبل از تشکیل جلسه علنی متقاضیان صحبت یا نطق در لوح یا دستگاه الکترونیک بیش از تعداد تعیین شده در این آئین‌نامه باشد یکى از اعضاء هیأت رئیسه موظف است به قید قرعه از بین افرادى که در موعد مقرر ثبت‌نام کرده‌اند افراد مورد نیاز را تعیین نماید. افراد تعیین‌شده، حق واگذارى نوبت خود به نماینده دیگر را خواهند داشت. (الحاقی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۱۰۹ – ناطق نباید از موضوع موردبحث خارج شود. هرگاه رئیس تشخیص دهد که ناطق از موضوع خارج شده و در ضمن یک نطق، دو نوبت‌به وی تذکر خروج از موضوع را بدهد و باز ادامه دهد، دفعه سوم می‌تواند وی را از ادامه نطق در آن موضوع در تمام جلسه منع نماید، مگر این‌که‌مجلس ادامه صحبت را تایید کند.
ماده ۱۱۰ – قطع کلام ناطق و عدم مراعات سکوت از طرف نمایندگان و هرگونه تهمت و توهین و ایرادگیریهای شخصی و حرکات و تظاهراتی که‌موجب بی‌نظمی مجلس باشد ممنوع است و مرتکب مشمول مجازاتهای مندرج در این آیین‌نامه خواهد گردید. رئیس جلسه مسؤول جلوگیری از این‌تخلفات است.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
دوم – مذاکرات
ماده ۱۱۱ – موضوعاتی که طبق دستور در مجلس مطرح می‌شود باید یکساعت قبل از موقع انعقاد جلسه در ورقه مخصوصی که خارج از جلسه‌نصب می‌گردد، ثبت شود تا مخالف و موافق، در صورت تمایل، با تفکیک کلیات و هریک از مواد، در آن ورقه در ستون مخصوص، شخصاً ثبت نام‌نمایند. حق تقدم نطق با کسانی است که ثبت نام کرده باشند که در این صورت، یک مخالف و یک موافق به ترتیب نطق خواهند کرد. درصورتی که‌مخالف یا موافقی ثبت نام نکرده باشد، نمایندگان مخالف و موافق در مجلس میتوانند کتباً نوبت بگیرند و به تناوب صحبت کنند. اگر هیچ موافقی‌وجود نداشته باشد، مخالفان میتوانند به نوبت صحبت کنند و اگر مخالفی موجود نباشد غیر از نماینده دولت و یا سخنگو به‌عنوان موافق کسی صحبت‌نخواهد کرد.
تبصره – درصورتی که موضوعی در دستور کار مجلس قرار گیرد و به دلائلی مطرح نشود و همان موضوع در جلسه بعد مجلس مطرح شود برگ‌ثبت نام مخالف و موافق اولیه معتبر است.
ماده ۱۱۲ – مذاکرات کامل هر جلسه همراه با مصوبات ضبط و ثبت و حداکثر چهل و هشت ساعت پس از آن، بین نمایندگان توزیع می‌شود.نماینده‌ای که در صورت مشروح مذاکرات مطلبی برخلاف اظهارات او ثبت شده باشد، بطور اختصار می‌تواند فقط نسبت به همان مورد در جلسه‌رسمی تذکر دهد و بعداً اصلاح آن قسمت از مذاکرات، در مجموعه مذاکرات مجلس درج می‌شود. صورت مذاکرات جلسات باید به امضای رئیس یا‌نایب‌رئیس مجلس که آن جلسه را اداره نموده است برسد.
ماده ۱۱۳ – هرگاه هنگام بحث در باره طرحها و لوایح ، رئیس جمهور و معاونان او، وزیران و معاونان آنان و همچنین سخنگوین کمیسیون‌های‌مربوطه لازم بدانند در موضوع موردبحث با رعایت مواد طرح شده صحبت کنند، برابر ضوابط و مدت تعیین شده در آیین‌نامه به آنان اجازه داده خواهد شد.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۱۴ – به‌جز مذاکرات مربوط به استیضاح و لایحه بودجه، در صورتی که حداقل دو مخالف و در صورت وجود، دو موافق نسبت به طرح یا‌لایحه‌ای صحبت کرده باشند، هریک از نمایندگان میتوانند کتباً کفایت مذاکرات را پیشنهاد کنند. اولین نماینده پیشنهاددهنده دلایل خود را به عنوان‌موافق اظهار میدارد و اگر مخالفی باشد علل مخالفت خود را بیان می‌کند و آنگاه رأی گرفته می‌شود. درصورتی که پیشنهاد کفایت مذاکرات به تصویب‌نرسید و در ادامه مذاکرات برای بار دوم پیشنهاد کفایت مذاکرات داده شد بدون توضیح رأی گرفته می‌شود. پس از رأی به کفایت مذاکرات و اعلام ختم‌آن از طرف رئیس، به دیگر نمایندگان موافق و مخالف در آن باب اجازه نطق داده نمی‌شود.(حذف شده به موجب قانون اصلاح موادی از قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۱۱۵ – نمایندگان مىتوانند درباره مسائل مهم مملکتى یا بینالمللى یا مناسبتهاى خاص بیانیه صادر نموده و به رئیس جلسه تحویل نمایند. چنانچه بیانیه صادره به امضاء حداقل بیش از نصف مجموع نمایندگان برسد متن آن بدون ذکر اسامى نمایندگان در پایان جلسه علنى مجلس قرائت و طى نامه رسمى به مراجع ذىربط ارسال خواهد شد و اسامى نمایندگان امضاءکننده بیانیه در مشروح مذاکرات چاپ می‌شود. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره ـ توزیع هرگونه نامه، گزارش، بروشور و امثال آن در صحن مجلس طبق دستورالعملى خواهد بود که توسط هیأت رئیسه تصویب و به اطلاع نمایندگان خواهد رسید. (الحاقی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۱۱۶ – گزارش نهایی کمیسیون اصل نودم (۹۰) قانون اساسی پس از ارائه به هیأت رئیسه مجلس، درصورتی که مربوط به عموم باشد، بدون‌رعایت نوبت در دستور کار قرار می‌گیرد و در اولین جلسه علنی قرائت خواهد شد.
ماده ۱۱۷ – روسای جمهور، نخست وزیران، رؤسای مجلس و مقامات عالی‌رتبه کشورهای دیگر که به دعوت مقامات جمهوری اسلامی ایران به‌ایران می‌آیند و بنا به صلاحدید همتای آنان و تصویب هیأت رئیسه مجلس حضورشان در جلسه رسمی و علنی به مصلحت باشد میتوانند در جلسه‌حاضر و عنداللزوم سخنرانی نمایند.این موضوع قبل از شروع جلسه باید به اطلاع نمایندگان برسد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
مبحث سوم – آراء
اول – کمیت آراء
ماده ۱۱۸ – مصوبات مجلس در جلسه رسمی و با رأی موافق اکثریت مطلق حاضران که بیش از نصف نمایندگان حاضر است، معتبر می باشد مگر در مواردی که در قانون اساسی یا این آیین نامه نصاب دیگری تعیین شده باشد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۱۹ – کلیه انتخاباتی که در مجلس و کمیسیونها و شعب به عمل می‌آید، اعم از اینکه فردی یا جمعی باشد باستثناء انتخاب رئیس، اعضاء‌حقوقدان شورای نگهبان که با اکثریت مطلق عده حاضر انتخاب می‌شوند و موارد دیگری که در این آیین‌نامه حد و نصاب دیگری برای آن تعیین شده‌است با رأی اکثریت نسبی است و در صورت تساوی آراء، به تعداد مورد نیاز از منتخبین به حکم قرعه تعیین می‌شود. اسامی کلیه نامزدها با تعداد آراء‌آنان توسط رئیس جلسه اعلام می‌شود.
ماده ۱۲۰ – نصاب رأىگیرى در مجلس، کمیسیون، کمیته و شعبه در موارد مختلف به‌شرح زیر می‌باشد: (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
الف ـ اکثریت چهار پنجم مجموع نمایندگان:
ـ اصلاحات جزئى خطوط مرزى کشور. (اصل هفتاد و هشتم قانون اساسى).
ب ـ اکثریت سه چهارم مجموع نمایندگان:
۱ ـ توقف انتخابات و ادامه کار مجلس سابق در زمان جنگ و اشغال نظامى (اصل شصت و هشتم قانون اساسى).
۲ ـ مصوبات جلسه رسمى غیرعلنى (اصل شصت و نهم قانون اساسى).
ج ـ اکثریت دو سوم مجموع نمایندگان:
۱ – تصویب درخواست مراجعه به آراء عمومى. (اصل پنجاه و نهم قانون اساسى).
۲ – تصویب عدم کفایت رئیس جمهور. (اصل هشتاد و نهم قانون اساسى).
۳ – تصویب تقاضاى سه فوریت طرحها و لوایح.
د – اکثریت دو سوم نمایندگان حاضر:
۱ – تصویب آئین‌نامه داخلى مجلس و تفسیر آن.
۲ – تصویب تشکیل جلسه رسمى غیرعلنى مجلس با رعایت ماده (۱۰۳) این آئین‌نامه.
۳ – تصویب تقاضاى دوفوریت طرحها و لوایح.
۴- تصویب موضوع اصل هفتاد و نهم قانون اساسی.
۵- اصلاح قانون برنامه توسعه درضمن لایحه بودجه و سایر طرحهاولوایح
ه‍ـ اکثریت مطلق نمایندگان حاضر:
۱ – انتخاب رئیس مجلس (مرحله اول).
۲ – انتخاب رئیس و دادستان دیوان محاسبات کشور.
۳ – رأى اعتماد به وزیران.
۴ – رأى عدم اعتماد به وزیران.
۵ – طرحها و لوایح و تفسیر قوانین.
۶ – تصویب انجام تحقیق و تفحص.
۷ – تصویب تقاضاى یک فوریت طرحها و لوایح.
۸- تغییر دستور هفتگی مجلس.
۹- رأی به وارد بودن سؤال نمایندگان از وزیر.
۱۰ – تصویب موضوعات اصول هفتاد و هفتم،هشتادم، هشتادودوم و هشتاد وسوم قانون اساسى
۱۱ – تصویب وضع قوانین آزمایشى و تصویب دائمى اساسنامه سازمانها توسط کمیسیونهاى مجلس و دولت طبق اصل هشتاد و پنجمقانون اساسى.
۱۲ – تعیین تعداد اعضاء کمیته‌ها در کمیسیونها.
۱۳ – تصویب اعتبارنامه نمایندگانی که پرونده آنان به کمیسیون تحقیق ارجاع شده است.
۱۴ـ حذف مواد، تبصره ها و بندها از گزارش کمیسیون ها در جلسه علنی (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
۱۵ـ تصویب افزایش تعداد مخالف و موافق یا وقت مذاکرات طرحها و لوایح مهم موضوع تبصره (۱) ماده (۱۰۸) (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
۱۶ – سایر مواردى که در این آئین‌نامه و سایر قوانین براى آنها کلمات«تصویب» یا «موافقت مجلس» آورده شده و در این آئین‌نامه نصاب آن مشخص نشده است.
و – اکثریت نسبى با حداقل رأی بیش از یک سوم نمایندگان حاضر:
۱- انتخاب اعضاء هیأت رئیسه شعبه .
۲- انتخاب نمایندگان جهت عضویت در کمیسیون تلفیق، مشترک وهیأت تحقیق و تفحص.
۳- انتخاب اعضاء کمیسیون تخصصی،تحقیق وتدوین آئین‌نامه داخلى در شعبه.
۴- تصویب تغییر کمیسیون نمایندگان.
۵- انتخاب اعضاء کمیسیون ویژه در مجلس.
ز – اکثریت نسبى:
۱- انتخاب رئیس‌مجلس (مرحله دوم) و سایر اعضاء هیأت رئیسه مجلس.
۲- انتخاب اعضاء حقوقدان شورای نگهبان.
۳- انتخاب رئیس و اعضاء هیأت رئیسه کمیسیون و کمیته.
۴- انتخاب نمایندگان جهت نظارت در مجامع، شوراها و سازمانها.
۵- انتخاب اعضاء کمیته‌های هر کمیسیون.
۶- انتخاب ده‌نفر از نمایندگان در اجراء اصل‌یکصدوهفتاد و هفتم قانون اساسی.
تبصره ـ نصاب رأی برای نسخ، حذف، لغو و اصلاح قوانین، نصاب تصویب آن است مگر مواردی که در این آیین نامه به صراحت نصاب دیگری تعیین شده باشد. (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
دوم – کیفیت آراء
ماده ۱۲۱ – رأی‌گیری در مجلس به یکی از روشهای ذیل انجام می‌گیرد:
۱- با دستگاه الکترونیکی.
۲- علنی با ورقه.
۳- مخفی با ورقه.
۴- قیام و قعود.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره ـ قبل از شروع رأی گیری باید متن یا موضوع مورد بحث برای نمایندگان قرائت و یا اعلام و بلافاصله رأی گیری انجام شود. در صورتی که متن اعلام شود و نیاز به قرائت نباشد باید متن رأی گیری شده در پاورقی مشروح مذاکرات به طور کامل آورده شود.
رئیس جلسه موظف است با اعلام شروع رأی گیری، از انجام اخطار، تذکر، نطق یا توضیح جلوگیری کند و پس از حداقل ده ثانیه نتیجه رأی گیری را اعلام نماید. (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۲۲ – هیأت رئیسه مجلس موظف است مجلس را به وسایل پیشرفته الکترونیکی مجهز نماید تا شمارش عده حاضران در مجلس و اعلام‌رأی مخالف، موافق و ممتنع با وسایل مذکور ممکن و میسر گردد و نتیجه آراء را در معرض دید نمایندگان قرار دهد. در موارد نقص فنی دستگاهها‌حداکثر برای یک هفته رأی‌گیری با قیام و قعود یا طرق دیگر انجام خواهد شد. تمدید این مهلت با تصویب مجلس خواهد بود.
ماده ۱۲۳ – در مورد ذیل اخذ رأی علنی با ورقه خواهد بود:
هرگاه حداقل ده نفر از نمایندگان به‌جای استفاده از دستگاه الکترونیکی و یا قیام و قعود رأی علنی با ورقه را تقاضا نمایند. ابتدائاً بدون بحث نسبت به‌درخواست، رأی‌گیری به عمل می‌آید و درصورت تصویب درخواست، اصل موضوع با ورقه و بطور علنی به رأی گذاشته می‌شود.
ماده ۱۲۴ – در رأی علنی با ورقه، هر نماینده دارای سه‌نوع کارت سفید، کبود و زرد است که اسم آن نماینده روی کارتها چاپ شده است. کارت‌سفید علامت قبول، کارت کبود علامت رد و کارت زرد علامت امتناع است. هنگام اخذ رأی علنی با ورقه، نمایندگان کارت سفید یا کبود یا زرد خودشان‌را با نظارت دبیران در گلدانها می‌ریزند. نمایندگانی که رأی ندهند و یا بعد از اعلام اخذ رأی از تالار جلسه خارج شوند، ممتنع محسوب می‌شوند.
تبصره – اسامی موافقین، مخالفین و ممتنعین و کسانی که در رأی‌گیری شرکت نکرده و یا بعد از اعلام اخذ رأی از تالار خارج شده‌اند، بدون اینکه‌در جلسه قرائت شود، درصورت مشروح مذاکرات مجلس ثبت می‌گردد.
ماده ۱۲۵ – در موارد ذیل اخذ رأی مخفی با ورقه الزامی است:
۱- انتخاب اعضای هیأت رئیسه، حقوقدانان شورای نگهبان، نمایندگان مجلس در نهادها و هیأتها، مجامع و شوراها و سایر انتخابات راجع به‌اشخاص.
۲- انتخابات داخلی شعب و کمیسیونها.
۳- رأی اعتماد و عدم اعتماد به وزیران و هیأت وزیران و رأی عدم کفایت به رئیس جمهور.
۴- رأی نسبت به اعتبارنامه نمایندگانی که مورد اعتراض واقع شده اند. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره – هیأت رئیسه موظف است کارتهای مخصوصی برای رأی‌گیری مخفی تهیه و دراختیار نمایندگان قرار دهد. رأی‌گیری به وسیله هرگونه‌ورقه و کارتی غیر از این اوراق معتبر نخواهد بود.
ماده ۱۲۶ – در مواردی که نتیجه اخذ رأی با قیام و قعود توسط حداقل دو نفر از دبیران هیأت رئیسه و یا بیست و پنج نفر از نمایندگان حاضر درمجلس مورد تردید باشد، ظرف مدت پانزده دقیقه بعد از اعلام رأی مذکور، بدون بحث با اخذ رأی علنی با ورقه رفع تردید به عمل می‌آید. چنانچه تردید‌در رأی‌گیری در پانزده دقیقه آخر جلسه باشد، می‌توان در جلسه بعد رفع تردید به عمل آورد.
سوم – اعلام نتیجه رای
ماده ۱۲۷ – به مجرد اعلام اخذ رای، توسط رئیس جلسه تعداد نمایندگان حاضر در جلسه به‌استناد دستگاه شمارش‌گر اعلام و بلافاصله اخذ رأی‌به عمل می‌آید. در موارد نقص فنی دستگاه شمارش‌گر عده حاضران مستند به شمارش اکثریت دبیران خواهد بود.
ماده ۱۲۸ – در کلیه موارد، نتیجه رأی مجلس باید صریحا” به‌وسیله رئیس اعلام گردد.
ماده ۱۲۹ – اسامی کلیه تقاضاکنندگان رأی مخفی یا رأی علنی با ورقه درصورت مشروح مذاکرات مجلس ثبت خواهد شد.
باب دوم – وظایف و اختیارات مجلس شورای اسلامی
فصل اول – قانونگذاری
مبحث اول –طرحها و لوایح قانونی
اول – طرحهای قانونی
ماده ۱۳۰ – طرحهای قانونی با امضاء و ذکر نام حداقل پانزده نفر از نمایندگان در مجلس به رئیس جلسه تسلیم می‌شود و پس از اعلام وصول و قرائت‌عنوان آن توسط رئیس یا یکی از دبیران، در همان جلسه به کمیسیونهای مربوط ارجاع می‌شود. این طرحها پس از ارجاع به کمیسیون‌های‌ذی‌ربط چاپ و توزیع و نسخه‌ای از آن توسط رئیس برای وزیر یا وزیران مربوط ارسال می‌گردد. طرحها نیز همانند لوایح، باید دارای موضوع و عنوان‌مشخص باشند و دلایل لزوم تهیه و پیشنهاد آن در مقدمه بوضوح درج شود و همچنین دارای موادی متناسب با اصل موضوع و عنوان طرح نیز باشد.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۳۱ – امضاء‌کنندگان طرحهای قانونی حق دارند در کمیسیون مربوط که طرح آنها مطرح است، برای ادای توضیح حاضر شوند و کمیسیون‌تاریخ بحث پیرامون طرح را کتبا” به آنان اعلام مینماید.
ماده ۱۳۲ – پس از اعلام وصول طرح قانونی، چنانچه جمعی از امضاء‌کنندگان تقاضای کتبی استرداد آن را بنمایند بطوری که امضاء‌کنندگان باقیمانده کمتر از پانزده نفر گردند، درصورتی که تقاضای استرداد قبل از تصویب کلیات باشد طرح مسترد و گزارش آن به مجلس داده خواهد شد و در صورتی که کلیات به تصویب رسیده باشد پس از توضیح یک نفر از تقاضاکنندگان و صحبت یک نفر مخالف، هر یک به مدت ده دقیقه با تصویب مجلس، طرح قابل‌استرداد می‌باشد.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۳۳ – اگر طرحی مورد تصویب مجلس یا کمیسیونهای موضوع اصل هشتاد و پنجم (۸۵) قانون اساسی واقع نشد بدون تغییر اساسی تا‌شش ماه دیگر نمی‌توان آن را مجدداً به مجلس پیشنهاد نمود مگر با تقاضای کتبی پنجاه نفر نماینده و تصویب مجلس.
دوم – لوایح قانونی
ماده ۱۳۴ – لوایح قانونی که ازطرف دولت به مجلس پیشنهاد می‌شود، باید؛
۱- دارای موضوع و عنوان مشخص باشد.
۲- دلایل لزوم تهیه و پیشنهاد آن در مقدمه لایحه به‌وضوح درج شود.
۳- دارای موادی متناسب با اصل موضوع و عنوان لایحه باشد.
ماده ۱۳۵ – طبق اصل هفتاد و چهارم (۷۴) قانون اساسی کلیه لوایح قانونی تقدیمی به مجلس باید به امضاء رئیس جمهور و وزیر یا وزراء مسؤول‌رسیده باشد. درصورت نداشتن وزیر مسؤول، امضاء رئیس جمهور کافی است.
ماده ۱۳۶ – لوایح قانونی باید در جلسه علنی مجلس توسط وزیر مربوط و یا نماینده دولت تقدیم‌گردد و درموقع طرح آن نیز باید وزیر مربوط یا یکی از وزراء به‌تناسب موضوع حاضر باشد.
معاونان رئیس جمهور و وزراء، رئیس یا نائب رییس شورای عالی استانها که رسماً به مجلس معرفی شده‌باشند، میتوانند حسب مورد در جلسات مجلس و کمیسیونها برای توضیح و دفاع لازم حضور یابند. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۳۷ – استرداد لوایح قانونی با تصویب هیأت وزیران به ترتیب ذیل امکانپذیر خواهد بود:
۱ – درصورتی که استرداد پیش از تصویب کلیات لایحه درمجلس باشد رئیس جمهور کتباً با ذکر دلیل آن را مسترد‌می‌نماید و گزارش آن در جلسه علنی اعلام می‌شود.
۲ – درصورتی که استرداد پس از تصویب کلیات لایحه و در هر مرحله تا پیش از تصویب نهایی باشد، وزیر مربوط یا یکی از معاونین رئیس جمهور به تناسب موضوع ضمن ارائه درخواست رئیس جمهور می‌تواند با ذکر دلیل در جلسه علنی مجلس و صحبت یک نفر مخالف هر یک به‌مدت ده دقیقه و تصویب مجلس آن را مسترد نماید.
ماده ۱۳۸ – لوایح قانونی پس از تقدیم به مجلس، در جلسه علنی ازطرف رئیس مجلس به کمیسیونهای مربوط ارجاع و سپس در اختیار نمایندگان‌قرار می‌گیرد.(حذف شده به موجب قانون اصلاح موادی از قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۱۳۹ – یک نسخه از کلیه طرحها و لوایحی که تقدیم مجلس می‌شود پس از اعلام وصول ،از طریق رسانه ها در اختیارعموم قرار می‌گیرد. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
سوم – طرحهای شورای‌عالی استانها
ماده ۱۴۰ – طرحهای مصوب شورای‌عالی استانها که باید دارای عنوان و مقدمه توجیهی مشخص و مواد متناسب باشد، مستقیما یا توسط دولت بهمجلس تقدیم می‌شود. وصول این طرحها توسط رئیس جلسه یا یکی از دبیران اعلام و برای بررسی به کمیسیون ذی‌ربط ارجاع و سپس چاپ و بین نمایندگان توزیع و‌نسخه‌ای از آن نیز برای هیأت وزیران به منظور حضور و دفاع از مواضع خود ارسال می‌شود.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره – نحوه رسیدگی به این طرحها و نیز تقاضای استرداد آنها مشابه لوایح دولت خواهد بود.
چهارم – مقررات مشترک طرحها و لوایح
ماده ۱۴۱ – در ابتدای هر دوره قانونگذاری، هیأت رئیسه صورتی از طرحها و لوایحی را که معوق مانده به وسیله معاونت قوانین تهیه می‌کند و دراختیار نمایندگان می‌گذارد و صورتی نیز برای دولت ارسال میدارد. هر یک از طرحها و لوایح معوقه که لزوم رسیدگی به آن به وسیله بیست و پنج نفر از نمایندگان یا از طرف دولت تقاضا شود، طبق آیین‌نامه به کمیسیونهای مربوطه
ارجاع می‌شود و کمیسیونها رسیدگی را به ترتیب مندرج در این آیین‌نامه‌انجام می‌دهند. هرگاه شوراول آن طرحها یا لوایح قبلاً خاتمه یافته باشد رسیدگی به طرح یا لایحه با پیشنهاد کمیسیون وتصویب مجلس یک شوری‌انجام خواهد شد. درصورت تغییر دولت، چنانچه دولت جدید رسماً استرداد لوایحی را اعلام کرده باشد، آن لوایح از جریان خارج خواهد شد.
ماده ۱۴۲ – نمایندگان مجلس و دولت نمی‌توانند یک طرح یا لایحه قانونی را که بیش از یک موضوع دارد به‌عنوان ماده واحده پیشنهاد و تقاضای‌تصویب نمایند. درصورتی که طرح یا لایحه مشتمل بر بیش از یک موضوع باشد، باید مواد و تبصره‌ها جزء به جزء طرح و مورد شور قرار گیرد. هیأترئیسه موظف است قبل از اعلام وصول طرحها و لوایح مفاد این ماده را رعایت نماید.لایحه بودجه سالانه کل کشور و متمم آن از این قاعده مستثنی است.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
مبحث دوم – مراحل بررسی و تصویب طرحها و لوایح عادی
ماده ۱۴۳ – بررسی و تصویب کلیه طرحها و لوایح عادی یک‌شوری خواهد بود به‌جز مواردی که در این آئین‌نامه نحوه رسیدگی مشخص شده و یا به تشخیص هیأت رئیسه بررسی آنها به صورت دوشوری ضرورت داشته باشد.
تبصره – چنانچه نظر کمیسیون مبنی بر رد یا مسکوت ماندن طرح یا لایحه موضوع این ماده باشد و درجلسه علنی، کلیات آن طرح یالایحه به تصویب برسد اینگونه طرحها و لوایح به کمیسیون برای رسیدگی شوردوم ارجاع می‌شود. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
اول – شور اول
ماده ۱۴۴ – رئیس جلسه مکلف است وصول کلیه طرحها و لوایح عادی را که به مجلس تقدیم می‌شود با رعایت اصل هفتاد و پنجم (۷۵) قانون‌اساسی در همان جلسه و یا حداکثر دو جلسه بعد مجلس اعلام و همزمان به کمیسیونهای مربوطه ارجاع نماید و به‌دستور وی فوراً تکثیر و در اختیار‌نمایندگان قرار گیرد.
الف – بررسی طرحها و لوایح در کمیسیونها
ماده ۱۴۵ – رئیس مجلس شورای اسلامی موظف است یک نسخه از طرحها و لوایح عادی و یک فوریتی را پس از اعلام وصول به کمیسیون اصلی و کمیسیون های فرعی جهت رسیدگی به مواد مرتبط و همچنین به مرکز پژوهش های مجلس جهت رسیدگی و اظهار نظر کارشناسی ارجاع کند.
کمیسیون های فرعی موظفند حداکثر ظرف مدت پانزده روز از تاریخ ارجاع طرح یا لایحه عادی و ظرف مدت ده روز برای طرحها و لوایح یک فوریتی نتیجه رسیدگی خود را طی گزارشی در مواد ارجاعی به کمیسیون اصلی ارائه کنند. هریک از نمایندگان نیز می توانند پیشنهاد های خود را در مورد کلیات و جزئیات طرحها و لوایح عادی ظرف مدت ده روز و در طرحها و لوایح یک فوریتی ظرف مدت پنج روز از تاریخ توزیع طرح یا لایحه به کمیسیون اصلی و کمیسیون های فرعی ارائه کنند.
مهلت کمیسیون اصلی برای رسیدگی به کلیات و جزئیات طرح یا لایحه عادی حداکثر سه ماه و در طرحها و لوایح یک فوریتی حداکثر یک ماه و نیم پس از تاریخ ارجاع است. چنانچه طرح یا لایحه با برگزاری جلسات عادی و فوق العاده در مهلتهای مذکور قابل رسیدگی نباشد با درخواست کمیسیون و موافقت هیأت رئیسه مجلس این فرصت حداکثر تا دو برابر مدتهای مذکور قابل تمدید است. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۰۴)
تبصره ۱- در مواردی که کمیسیون یا کمیسیون‌هایی به نحوه ارجاع طرح یا لایحه معترض باشند مراتب اعتراض خود را به هیأت رئیسه اعلام‌می‌کنند، هیأت رئیسه موظف است در اولین فرصت به موضوع رسیدگی و اتخاذ تصمیم نماید.
تبصره ۲- در پایان مهلت های تعیین شده چنانچه گزارش کمیسیون اصلی ارائه نشود، هیأت رئیسه مجلس موظف است طرح یا لایحه را طبق نوبت در دستور هفتگی مجلس قرار دهد. در این صورت پیشنهادهای موضوع این ماده در جلسه علنی مطرح می شود. در صورتی که گزارش کمیسیون اصلی تا سه روز قبل از شروع رسیدگی به طرح یا لایحه در جلسه رسمی مجلس بین نمایندگان توزیع گردد گزارش کمیسیون جایگزین طرح یا لایحه می‌شود. در این صورت نمایندگان می توانند تا چهل و هشت ساعت پس از توزیع گزارش کمیسیون، پیشنهادهای خود را شامل اصلاح، برگشت به طرح یا لایحه در هر مورد، حذف کل ماده یا تبصره یا بند یا جزء به هیأت رئیسه مجلس ارائه کنند تا با توزیع پیشنهاد، در جلسه رسمی مجلس مورد رسیدگی قرار گیرد.(الحاقی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۰۴)
تبصره ۳– چنانچه در کلیات، نظر کمیسیون های فرعی با نظر کمیسیون اصلی متفاوت باشد، در جلسه رسمی مجلس قبل از رأی گیری برای کلیات، سخنگو یا یکی از اعضای آن کمیسیون ها می توانند نظر کمیسیون خود را توضیح دهند.(الحاقی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۰۴)
تبصره ۴- در مواردی که طرح یا لایحه طبق آیین نامه به صورت دو شوری رسیدگی می شود در شور اول کلیات و در شور دوم جزئیات طبق این آیین نامه رسیدگی می شود.(الحاقی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۰۴)
ماده ۱۴۵ مکرر- همزمان با وصول طرحها و لوایح توسط کمیسیون ها در صورت ضرورت و با تصویب کمیسیون اصلی، طرح یا لایحه به کار گروه کارشناسی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی ارجاع می شود. رئیس مرکز پژوهش های مجلس موظف است متناسب با موضوع و مواد طرح یا لایحه کار گروهی جهت بررسی طرح یا لایحه ارجاعی، متشکل از کارشناسان آن مرکز و اشخاص حقیقی و حقوقی صاحب نظر اعم از نمایندگان فعلی و ادوار مجلس، کارشناس معاونت قوانین مجلس، دیوان محاسبات، مراکز علمی و پژوهشی حوزه و دانشگاه، دستگاههای اجرائی، بخش خصوصی و دستگاههای مرتبط با طرح یا لایحه، تشکیل دهد و در بدو کار رئیس و دبیر آن را تعیین کند. رئیس کار گروه موظف است پس از بحث و بررسی کارشناسی در کار گروه و در صورت لزوم پس از مطالعه تطبیقی قوانین و مقررات و تجربیات سایر کشورها و با بررسی سوابق قانونگذاری و پیشنهادهای کمیسیون های فرعی و نمایندگان، گزارش کار گروه را با رعایت اسناد بالادستی از جمله قانون اساسی، سند چشم انداز، سیاست های کلی نظام و قانون برنامه توسعه، همراه با مشخصات اعضای کار گروه به کمیسیون اصلی ارائه کند. رئیس یا نماینده کار گروه موظف است با شرکت در جلسات کمیسیون از گزارش ارائه شده دفاع کند. در صورت عدم نیاز به قانونگذاری جدید در موضوع مورد بحث، رئیس کار گروه گزارش خود را با ذکر دلایل رد طرح یا لایحه به کمیسیون اصلی ارائه می کند.(الحاقی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۰۴)
تبصره ۱- چنانچه رئیس مرکز پژوهش های مجلس از مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای نگهبان جهت معرفی نماینده خود برای حضور در کار گروه موضوع این ماده دعوت به عمل آورد، مراجع مذکور در صورت تمایل می توانند شخص یا اشخاصی را از اعضاء یا غیر اعضاء به مرکز معرفی کنند. عدم معرفی یا حضور نیافتن نمایندگان مذکور، مانع از تشکیل کار گروه نیست.
تبصره ۲- ارجاع طرح یا لایحه به کار گروه موضوع این ماده نافی مسؤولیت مرکز پژوهش های مجلس در ارائه نظرات کارشناسی به کمیسیون ها و جلسات رسمی مجلس مندرج در قانون شرح وظایف مرکز پژوهش های مجلس نخواهد بود.
تبصره ۳- حداکثر زمان رسیدگی به طرحها و لوایح عادی در مرکز پژوهش ها یک ماه و نیم پس از ارجاع و در طرحها و لوایح یک فوریتی یک ماه پس از ارجاع می باشد. در صورت ضرورت این فرصتها با درخواست مرکز پژوهش ها و تأیید کمیسیون اصلی قابل افزایش است.(الحاقی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۴)
ماده ۱۴۶ – کمیسیون اصلی موظف است در رسیدگی به طرحها و لوایح از وزرا و یا بالاترین مقام دستگاههای اجرائی مرتبط با موضوع، مرکز پژوهش ها، دیوان محاسبات، نمایندگان کمیسیون های فرعی و نمایندگانی که در موعد مقرر پیشنهاد خود را ارائه نموده اند و عنداللزوم نماینده بخش خصوصی اعم از اتاقهای: بازرگانی و صنایع و معادن، کشاورزی، تعاون، اصناف، تشکلهای کارگری، انجمن ها و اتحادیه ها و مجامع صنفی، صنعتی، معدنی و کشاورزی حسب مورد دعوت نماید و پس از رسیدگی گزارش خود را در مهلت مقرر به هیأت رئیسه مجلس تقدیم کند.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۰۴)
تبصره ۱– گزارش رد یا مسکوت ماندن طرح یالایحه، زمانی در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد که دولت در خصوص لایحه یا پانزده‌نفر از نمایندگان طراح در خصوص طرح، ظرف مدت یکماه پس از چاپ و توزیع گزارش کمیسیون از هیأت رئیسه مجلس تقاضا نمایند در دستور کار مجلس قرارگیرد در غیراین‌صورت بایگانی می‌شود مگر اینکه درگزارش کمیسیون زمان مشخصی برای مسکوت ماندن تعیین شده باشد که در این صورت پس از پایان یافتن مدت تعیین شده در دستور کار کمیسیون قرار خواهد گرفت. (الحاقی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره ۲ـ گزارش چاپ شده کمیسیون تا زمانی که در دستور هفتگی درج نشده باشد فقط با تصویب دوسوم اعضای کمیسیون و تأیید هیأت رئیسه مجلس قابل تغییر و اصلاح است و در صورت درج در دستور هفتگی قابل تغییر و اصلاح نیست. (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۴۶ مکرر- پس از توزیع گزارش نهائی کمیسیون اصلی توسط هیأت رئیسه مجلس، کمیسیون های فرعی در موارد ارجاعی و نمایندگان می توانند ظرف مدت ده روز از تاریخ توزیع گزارش، پیشنهادهای خود را در خصوص اصلاح، برگشت به طرح یا لایحه اصلی و پیشنهادهای الحاقی در هر ماده و اجزای آن، حذف کل ماده و اجزای آن به هیأت رئیسه مجلس ارائه کنند.
تبصره- گزارش کمیسیون اصلی همراه با گزارش کمیسیون های فرعی و پیشنهادهای نمایندگان موضوع این ماده و ماده (۱۴۵) در مورد هر طرح یا لایحه و همچنین در موارد ارجاعی به کمیسیون اصلی حین بررسی طرحها و لوایح حداقل چهل و هشت ساعت و در موارد اعاده شده از شورای نگهبان حداقل یک جلسه یا بیست و چهار ساعت قبل از رسیدگی در جلسه رسمی مجلس باید بین نمایندگان مجلس توزیع شده باشد. درغیر این صورت در آن جلسه قابل رسیدگی نیست. (الحاقی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۴)
ماده ۱۴۷ – پیشنهاد دهندگان میتوانند در کمیسیون مربوطه حاضر شوند و توضیحات لازم را در باره پیشنهاد خود بدهند. کمیسیون موظف است،حداقل بیست و چهار ساعت قبل از طرح پیشنهاد، کتباً پیشنهاددهندگان را به کمیسیون دعوت کند. (حذف شده به موجب قانون اصلاح موادی از قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۴۸ – کمیسیونها موظفند، در موقع رسیدگی به طرحها و لوایح ، از وزراء و بالاترین مقام دستگاه ذی‌ربط دعوت به عمل آورند.
ماده ۱۴۹ – درجلسات کمیسیونها نمایندگانی که عضویت در آن کمیسیون را ندارند بدون داشتن حق رأی میتوانند حاضر شوند و در صورتی که‌از طرف کمیسیون برای ادای توضیح یا شرکت در مذاکرات دعوت شده باشند باید شرکت نمایند ولی حق رأی ندارند.
ب – بررسی و تصویب طرحها و لوایح در مجلس
ماده ۱۵۰ – در مواردی که موادی از طرحها و لوایح و همچنین مصوبات اعاده شده از شورای نگهبان جهت رسیدگی به کمیسیون اصلی ارجاع می شود، نمایندگان عضو کمیسیون های فرعی و سایر نمایندگان می توانند با حضور در کمیسیون اصلی، در زمان اعلام شده توسط کمیسیون نظرات و پیشنهادهای خود را مطرح کنند. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۴)
تبصره۱ـ ارائه پیشنهادهای نمایندگان در مواردی که در این آیین نامه به صراحت برای آن زمان دیگری تعیین شده است، مشمول حکم این ماده نیست.
تبصره۲ـ اعضای هر کمیسیون می توانند هنگام رسیدگی موارد ارجاعی به آن کمیسیون، پیشنهادهای خود را طرح نمایند
تبصره۳ـ نمایندگان پیشنهاددهنده می توانند در کمیسیون مربوط حاضر شوند و توضیحات لازم را درباره پیشنهاد خود بدهند. کمیسیون موظف است نمایندگانی که حداقل بیست و چهار ساعت قبل از شروع رسیدگی، پیشنهاد خود را تحویل داده اند به صورت کتبی برای شرکت در کمیسیون و دفاع از پیشنهاد خود دعوت نماید.
تبصره۴ـ طرحها و لوایحی که به صورت دو شوری رسیدگی می شود پیشنهادها در شور اول درباره کلیات و در شور دوم درخصوص مواد پذیرفته می شود.
تبصره۵ ـ کلیه پیشنهادهای کتبی نمایندگان که در زمان رسیدگی، در کمیسیون حضور داشته اند همراه با گزارش کمیسیون، چاپ و توزیع می شود.(به موجب قانون اصلاح موادی از قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۰۴ حذف شده است)
تبصره۶ ـ معاونت قوانین موظف است به نحو مقتضی زمان رسیدگی به موضوعات ارجاعی در کمیسیون را به اطلاع نمایندگان برساند.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
دوم – شور دوم
الف – بررسی مواد و پیشنهادها در کمیسیون
ماده ۱۵۱ –
الف) هنگام رسیدگی به کلیات گزارش کمیسیون اصلی در جلسه رسمی مجلس، ابتداء سخنگوی کمیسیون حداکثر به مدت ده دقیقه توضیحات لازم را ارائه می کند و در صورت ثبت نام نمایندگان، حداکثر سه نفر مخالف و سه نفر موافق به ترتیب یک مخالف و یک موافق هر کدام حداکثر پنج دقیقه نظرات خود را درباره قبول یا رد کلیات بیان می نمایند و نماینده دولت و سخنگوی کمیسیون درصورت تمایل هر کدام حداکثر به مدت پنج دقیقه نظرات خود را بیان می کنند و برای کلیات رأی گیری می شود. در طرحها و لوایح مهم یا مفصل، به پیشنهاد کتبی پانزده نفر از نمایندگان یا رئیس جلسه و تصویب مجلس مدت زمانهای مذکور دو برابر می شود.
ب) در صورت تصویب کلیات، رسیدگی به جزئیات طرحها و لوایح در جلسه رسمی مجلس به شرح زیر خواهد بود:
۱– گزارش کمیسیون اصلی در خصوص ماده واحده یا هر یک از مواد و اجزای آن به ترتیب مواد توسط یکی از اعضای هیأت رئیسه مجلس قرائت می‌شود، درصورتی که نسبت به ماده واحده یا هر یک از مواد و اجزای آن پیشنهاد چاپ شده وجود داشته باشد ابتداء مصوبه کمیسیون اصلی در آن مورد رسیدگی می‌شود و در صورت وجود مخالف، یک نفر مخالف و سپس یک نفر موافق و پس از آن نماینده دولت و سخنگوی کمیسیون هر یک حداکثر پنج دقیقه صحبت خواهند کرد و نسبت به مصوبه کمیسیون اصلی رأی گیری می شود.
۲– در صورت عدم تصویب مصوبه کمیسیون اصلی در ماده واحده یا هر یک از مواد و اجزای آن به ترتیب پیشنهادهای چاپ شده اصلاحی با اولویت پیشنهادهای کمیسیون های فرعی و سپس نمایندگان، به ترتیب جامعیت بیشتر به تشخیص رئیس جلسه و در پیشنهادهای مشابه به ترتیب نوبت و در صورت نیاز به قید قرعه توسط یکی از اعضای هیأت رئیسه به شرح فوق بررسی و رأی گیری خواهد شد.
۳– در صورت عدم تصویب پیشنهادهای چاپ شده اصلاحی، پیشنهاد چاپ شده بازگشت به لایحه یا طرح اصلی از کمیسیون های فرعی یا نمایندگان در ماده واحده یا هر یک از مواد و اجزای آن به شرح فوق مطرح و رأی گیری می شود. در صورت تصویب پیشنهاد برگشت به لایحه یا طرح اصلی در هر ماده پیشنهادهای چاپ شده اصلاحی یا الحاقی مرتبط و غیر مغایر با مصوبات در آن مورد قابل طرح است
۴- در صورت عدم تصویب پیشنهاد بازگشت به ماده واحده یا هریک از مواد و اجزای طرح یا لایحه اولیه، پیشنهاد چاپ شده کمیسیون های فرعی یا نمایندگان درباره حذف کل ماده واحده یا هر یک از مواد و اجزای گزارش کمیسیون اصلی به شرح فوق مطرح و رأی گیری می شود.
۵- در صورت عدم تصویب پیشنهاد چاپ شده کمیسیون های فرعی یا نمایندگان درباره حذف کل هر یک از مواد و اجزای آن یکبار دیگر مصوبه کمیسیون اصلی در خصوص آن مورد به رأی گذاشته می شود. درصورت عدم تصویب این موارد، پیشنهادهای جدید در جلسه رسمی مجلس پذیرفته می شود و یا در صورت لزوم رئیس جلسه آن مورد را برای رسیدگی مجدد به کمیسیون اصلی ارجاع می دهد.
در کلیه مواردی که مصوبه کمیسیون اصلی، یا هر یک از پیشنهادهای اصلاحی، بازگشت به طرح یا لایحه اولیه به تصویب مجلس برسد، پیشنهادهای چاپ شده الحاقی مرتبط و غیر مغایر با مصوبه مجلس به تشخیص رئیس جلسه به ترتیب پیشنهادهای کمیسیون های فرعی و سپس نمایندگان مطرح و در هر مورد به شرح فوق رسیدگی و رأی گیری می شود.
پس از تعیین تکلیف نسبت به پیشنهادهای چاپ شده کمیسیون های فرعی و نمایندگان در ماده واحده یا مواد و اجزای آنها، در پایان نسبت به کل گزارش کمیسیون اصلی با اصلاحات انجام شده رأی گیری می‌شود؛ در صورت عدم تصویب کل گزارش کمیسیون اصلی، پیشنهادهای جدید در جلسه مجلس پذیرفته می شود و یا در صورت ضرورت برخی از مواد گزارش کمیسیون اصلی به تشخیص رئیس جلسه جهت رسیدگی مجدد به کمیسیون اصلی ارجاع می گردد و برای مابقی مواد رأی گیری می شود.
۶- نسبت به آن دسته از مواد که مجدداً به کمیسیون اصلی ارجاع می شود، هر یک از نمایندگان می توانند در مهلت مقرر با حضور در کمیسیون پیشنهادهای خود را مطرح کنند. پس از چاپ و توزیع گزارش کمیسیون اصلی در موارد ارجاعی به کمیسیون، هر یک از نمایندگان می توانند تا دوازده ساعت پس از توزیع گزارش کمیسیون اصلی پیشنهادهای خود را جهت طرح در جلسه رسمی مجلس به هیأت رئیسه مجلس ارائه نمایند.
تبصره- در صورت عدم آمادگی یا عدم حضور سخنگوی کمیسیون، به ترتیب رئیس یا یکی از نواب رئیس یا سایر اعضای کمیسیون به جای وی از نظر کمیسیون دفاع می کند.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۴)
ب – بررسی و تصویب مواد در مجلس
ماده ۱۵۲ – در شوردوم گزارش کمیسیون در مجلس مطرح می‌شود. در این مرحله پیشنهاد تازه پذیرفته نمی‌شود، ولی پیشنهادهای چاپ شده، به ترتیب مواد، توسط پیشنهاددهندگان قابل طرح در مجلس خواهد بود. دراین صورت پیشنهاددهنده یا یکی از پیشنهاددهندگان ( در مورد پیشنهاد جمعی) می‌تواند برای هر پیشنهاد ظرف پنج دقیقه توضیح بدهد و پس از‌اظهارنظر یک مخالف و یک موافق و عنداللزوم توضیحات مخبر کمیسیون یا نماینده دولت نسبت به پیشنهاد مزبور اخذ رأی به عمل می‌آید. پس از رد‌یا قبول پیشنهاد نسبت به اصل ماده رأی‌گیری به عمل می‌آید. چنانچه ماده به تصویب نرسید، بدون مذاکره نسبت به حذف آن رأی‌گیری خواهد شد و درصورتی که حذف ماده به تصویب نرسید پیشنهادهای اصلاحی تازه در همان جلسه پذیرفته خواهد شد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰) (به موجب قانون اصلاح موادی از قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۴ حذف شده است)
ماده ۱۵۳ – در شور دوم در باره اصل مواد مذاکره به عمل نمی‌آید مگر آنکه در گزارش کمیسیون مواد جدیدی اضافه شده باشد یا به تشخیص هیأترئیسه در بعضی مواد تغییرات اساسی داده شده باشد. در این صورت اولین مخالف و موافق (براساس تابلو مخصوص ثبت‌نام) هر یک به مدت پنجدقیقه صحبت میکنند و در صورت لزوم سخنگوی کمیسیون ونماینده دولت نیز صحبت میکنند و آنگاه نسبت به ماده یا مواد مورد نظر رأی‌گیری می‌شود.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۵۴ – چنانچه در شوردوم، کمیسیون بعضی از مواد طرح یا لایحه را حذف و یا تغییر کلی داده باشد، هریک از نمایندگان میتوانند همان ماده‌را پیشنهاد نمایند و پس از صحبت یک مخالف و یک موافق و سخنگو کمیسیون و نماینده دولت نسبت به ماده رأی‌گیری می‌شود. چنانچه اصل ماده‌تصویب شد پیشنهادهای اصلاحی که قبلاً به کمیسیون داده شده، قابل طرح و بحث و رأی‌گیری خواهد بود.
ماده ۱۵۵ – ارجاع طرح یا لایحه یا مواردی از آن از جلسه علنی به کمیسیون به جز آنچه که در این آیین نامه به طور صریح تعیین شده است با پیشنهاد رئیس جلسه و تصویب مجلس انجام می شود. ارجاع باید به همان کمیسیون گزارش دهنده صورت گیرد. کمیسیون باید فقط موارد ارجاعی را رسیدگی و گزارش خود را ظرف یک هفته به هیأت رئیسه تسلیم نماید تا با تعیین اولویت در دستور هفتگی درج شود.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۴)
ماده ۱۵۶ – اصلاحاتی که در ماده‌ای پیشنهاد می‌گردد قبل از خود ماده در باره آنها در مجلس رأی گرفته می‌شود.( به موجب قانون اصلاح موادی از قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۴ حذف شده است)
ماده ۱۵۷ – هنگام بحث نسبت به هر ماده، چنانچه بنا به درخواست کتبی هر یک از نمایندگان به تشخیص رئیس جلسه ابهامی در ماده مطرح شده وجود داشته باشد، پیشنهاد رفع ابهام در جلسه پذیرفته و با صحبت یک مخالف و یک موافق هرکدام به مدت حداکثر پنج دقیقه به رأی گذاشته می شود و یا موضوع جهت رفع ابهام توسط رئیس جلسه به کمیسیون اصلی ارجاع می گردد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۴/۱۱/۴)
مبحث سوم – مراحل بررسی و تصویب طرحها و لوایح فوری
اول – کلیات موضوع طرحها و لوایح فوری
ماده ۱۵۸ – طرحها و لوایح فوری عبارتند از یک فوریتی، دوفوریتی و سه فوریتی.
ماده ۱۵۹ – وقتی که فوریت طرح یا لایحه‌ای تقاضا می‌شود، پس از توضیح پیشنهادکننده یا یکی از پیشنهادکنندگان و اظهارات مخالف و موافق،نسبت به فوریت، رأی گرفته می‌شود. درصورتی که تقاضای فوریت ضمن طرح یا لایحه مطرح نشده باشد، پانزده نفر از نمایندگان نیز میتوانند کتباً‌تقاضای فوریت آن طرح یا لایحه را بنمایند. تصویب فوریت طرحها و لوایح با توجه به درجه فوریت به ترتیب ذیل می‌باشد:
۱- یک‌فوریت؛ با صحبت یک مخالف و یک موافق و با رأی اکثریت مطلق حاضران.
۲- دو و سه فوریت؛ با صحبت دو مخالف و دو موافق و به ترتیب با رأی اکثریت دو سوم حاضران و دو سوم مجموع نمایندگان. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره – هیأت رئیسه موظف است طرحها و لوایح دارای فوریت را حداقل یکساعت قبل از طرح فوریت آنها در جلسه علنی تکثیر و دراختیار‌نمایندگان قرار دهد.
ماده ۱۶۰ – اصل بر عادی بودن رسیدگی طرحها و لوایح است. بنابراین فوریت آنها باید مبین ضرورت و یا حالت استثنایی و مستند به دلائل ذیل‌باشد:
۱- یک فوریت؛ نیاز فوری جامعه و اولویت طرح و یا لایحه مورد نظر نسبت به سایر موارد مطروحه.
۲- دوفوریت؛ ضرورت جلوگیری از وقوع خسارت احتمالی و فوت فرصت.
۳- سه فوریت؛ حالت کاملاً اضطراری و حیاتی و برای مقابله سریع با خسارت حتمی.
ماده ۱۶۱ – در طرحها و لوایحی که فوریت آنها تصویب شده باشد، ابتدا نسبت به اصل آن مذاکره می‌شود و پس از آن برای ورود به شور در ماده‌واحده یا مواد، رأی گرفته می‌شود و آنگاه راجع به هر یک از مواد جداگانه مذاکره و اخذ رأی به عمل می‌آید.
ماده ۱۶۲ – با تقاضای دولت یا پانزده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس قبل از ورود به شور در ماده واحده یا مواد طرح و یا لایحه می‌توان از آن‌سلب فوریت بطور مطلق، و یا سلب یک فوریت از دو فوریت، و یا یک یا دو فوریت از طرحها و لوایح سه فوریتی نمود. تقاضای فوریت یا سلب فوریت برای هر‌طرح و یا لایحه فقط یکبار امکانپذیر است.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
دوم – طرحها و لوایح یک فوریتی
ماده ۱۶۳ – طرحها و لوایح یک فوریتی، پس از تصویب فوریت، به کمیسیونهای اصلی، فرعی ارجاع می‌شود تا خارج از نوبت مورد بررسی وتصویب قرار گیرد. گزارش کمیسیون درباره این طرحها و لوایح حداقل چهل و هشت ساعت قبل از موقع طرح در مجلس چاپ و بین نمایندگان توزیع‌می‌شود.
ماده ۱۶۴ – طرحها و لوایح یک فوریتی یک شوری است و پس از وصول گزارش کمیسیون، خارج از نوبت در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد و‌یک نوبت درباره آن شور به عمل می‌آید، بدین.ترتیب که ابتدا نسبت به اصل و سپس در باب ماده واحده یا هر یک از مواد مذاکره و اخذ رأی می‌شود. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
سوم – طرحها و لوایح دوفوریتی
ماده ۱۶۵ – نحوه رسیدگى به طرحها و لوایح دو فوریتى به شرح زیر مىباشد: (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
۱ ـ حداکثر چهار ساعت پس از تصویب فوریت، طرح یا لایحه چاپ و توزیع و به کمیسیون ذی ربط ارجاع می‌شود.
۲ ـ حداکثر بیست ساعت پس از تصویب فوریت، پیشنهادنمایندگان به کمیسیون مربوط تسلیم می‌شود.
۳ ـ حداکثر هفتاد و دو ساعت پس از تصویب فوریت گزارش کمیسیون، در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد.
تبصره ـ چنانچه کمیسیون در مهلت فوق گزارش خود را ارائه ننماید طرح یا لایحه در دستور کار مجلس قرار می گیرد.(الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
۴ ـ حداقل یکساعت قبل از شروع مذاکرات، پیشنهادهای نمایندگان چاپ و توزیع می‌شود.
چهارم – طرحها و لوایح سه فوریتی
ماده ۱۶۶ – طرحها و لوایح سه‌فوریتی، پس از تصویب فوریت، بلافاصله در همان جلسه در دستور مجلس قرار می‌گیرد.(حذف شده به موجب قانون اصلاح موادی از قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۶۷ – در طرحها و لوایح سه فوریتی، پس از تصویب فوریت بلافاصله فوریت بلافاصله کلیات و سپس و سپس، در همان جلسه نسبت به ماده واحده یا هر یک از مواد مذاکره و رأی‌گیری‌می‌شود.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
پیشنهاد نمایندگان قبل از ورود به ماده واحده یا هریک از مواد پذیرفته می‌شود و نسبت به آنها پس از اظهارات یک مخالف و یک موافق و نماینده دولت‌اخذ رأی به عمل می‌آید.
مبحث چهارم – بررسی طرحها و لوایح طبق اصل هشتاد و پنجم (۸۵)
ماده ۱۶۸ – در مواردی که مجلس ضروری تشخیص دهد، طبق اصل هشتاد و پنجم (۸۵) قانون اساسی اختیار تصویب آزمایشی بعضی از قوانین‌را که جنبه دائمی دارند به کمیسیونهای خود و تصویب دائمی اساسنامه سازمانها، شرکتها ، مؤسسات دولتی یا وابسته به دولت را به کمیسیون‌های‌خود یا به دولت تفویض می‌کند.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره ۱- دولت باید حداقل شش‌ماه قبل از پایان مدت آزمایشی قانون مذکور جهت تمدید یا تعیین تکلیف دائمی آن، اقدام قانونی لازم را معمول دارد.
هیأت رئیسه موظف است از طریق لایحه یا طرح ترتیبی اتخاذ نماید که تا پایان زمان آزمایشی، تعیین تکلیف شده باشد.
طرح یا لایحه می‌تواند به صورت ماده واحده و بدون تغییرات یا با اصلاح موادی از قانون آزمایشی تنظیم شود.
تبصره ۲ – پس از انقضاء زمان آزمایشی، اینگونه قوانین اعتبار قانونی نخواهند داشت.
تبصره ۳- مدت اجراء اصلاحیههای قانون آزمایشی و برنامه توسعه تابع مدت اجراء اصل قانون خواهد بود. (الحاقی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۱۶۹ – هرگاه دولت یا پانزده نفر از نمایندگان قبل از شروع رسیدگی نهایی در مجلس تقاضای ارجاع طرح یا لایحه‌ای را طبق اصل هشتاد و پنجم (۸۵) به کمیسیون یا کمیسیون‌های‌مجلس و یا دولت بنماید، این تقاضا در جلسه علنی اعلام و به ترتیب در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۱۷۰ – هنگام طرح تقاضای مزبور در مجلس، نماینده دولت و یا نماینده منتخب تقاضاکنندگان، دلائل ضرورت ارجاع طرح و یا لایحه را‌حداکثر به مدت ده دقیقه بیان مینماید و سپس دو نفر مخالف و دو نفر موافق که قبلاً ثبت‌نام کرده‌اند و درصورت عدم ثبت نام، در مجلس نوبت‌گرفته‌اند، هر یک به مدت ده دقیقه صحبت کرده و آنگاه رأی‌گیری می‌شود.
ماده ۱۷۱ – پس از موافقت مجلس، طرح یا لایحه به کمیسیون فرستاده می‌شود. ترتیب رسیدگی این قبیل طرحها و لوایح در کمیسیون همان ترتیب‌رسیدگی و تصویب طرحها و لوایح در مجلس خواهد بود، اما مناط در تصویب رأی حداقل دو سوم اعضاء کمیسیون می‌باشد.
ماده ۱۷۲ – پس از تصویب طرح یا لایحه در کمیسیونها، تعیین مدت اجرای آزمایشی آن در دستور کار مجلس قرار خواهد گرفت، به این ترتیب که مصوبه کمیسیون به همراه پیشنهاد مدت اجراء، چهل و هشت ساعت قبل از طرح در مجلس تکثیر و دراختیار نمایندگان قرار گیرد.
هنگام طرح تعیین مدت در جلسه علنی، درصورتی که پیشنهاد دیگری نباشد، نسبت به پیشنهاد کمیسیون رأی‌گیری می‌شود. درغیراین صورت، نسبت‌به پیشنهاد نمایندگان به ترتیب وصول در جلسه علنی پس از صحبت یک مخالف و یک موافق رأی‌گیری خواهد شد.
تبصره۱ـ مسکوت ماندن اینگونه طرحها و لوایح تا قبل از تصویب مدت اجرای آزمایشی آن طبق روال بررسی طرحها و لوایح، قابل طرح است.(الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره ۲ـ چنانچه پانزده نفر از نمایندگان تقاضای لغو رسیدگی طرح یا لایحه طبق اصل هشتاد و پنجم (۸۵) قانون اساسی را تا قبل از تأیید شورای نگهبان از مجلس داشته باشند این تقاضا در همان جلسه اعلام و در جلسه بعد طبق ماده (۱۷۰) آیین نامه داخلی مطرح می گردد و در صورت تصویب این تقاضا، رسیدگی به لایحه یا طرح طبق آیین نامه داخلی ادامه می یابد. (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۷۳ – درصورتی که مجلس تصویب دائمی اساسنامه سازمانها، شرکتها، مؤسسات دولتی و یا وابسته به دولت را به دولت واگذار کند. اساسنامه باید در جلسات هیأت وزیران مطرح شود و به تصویب برسدترتیب‌رسیدگی و تصویب اساسنامه‌های مذکور طبق آیین‌نامه داخلی هیأت وزیران خواهد بود.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
مبحث پنجم – تفسیر قوانین
ماده ۱۷۴ – رسیدگی به طرحها و لوایح مربوط به شرح و تفسیر قوانین عادی یک شوری است و می‌تواند یا فوریت مورد‌مذاکره قرارگیرد، در تفسیر قوانین بحث در کلیات و جزئیات از هم تفکیک نمی‌شود.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۷۵ – درصورتی که استفساریه به‌صورت عادی و یک فوریتی باشد، پس از گزارش کمیسیون و توضیح سخنگو، یک مخالف و یک موافق، هر یک‌به مدت ده دقیقه صحبت خواهند کرد. با پیشنهاد رئیس و یا ده نفر از نمایندگان و تصویب مجلس مدت صحبت و تعداد مخالف و موافق تا ۲برابر قابل تغییر‌است. در مورد تفسیر قوانین نماینده دولت هم می‌تواند صحبت کند.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۱۷۶ – درصورتی که گزارش کمیسیون و همین‌طور پیشنهادهای دیگر که به کمیسیون رسیده است، به تصویب مجلس نرسد، هر نماینده‌می‌تواند نظر خود را کتباً به هیأت رئیسه بدهد. پیشنهادها به ترتیب وصول مورد بحث قرار می‌گیرد و اگر پیشنهادی به تصویب نرسید موضوع برای‌بحث بیشتر به کمیسیون ارجاع می‌شود.
ماده ۱۷۷ – درصورتی که تفسیر بصورت دوفوریتی و سه فوریتی باشد همانند دیگر طرحها و لوایح دوفوریتی و سه‌فوریتی مورد رسیدگی قرار‌می‌گیرد.
مبحث ششم – نکات مشترک مربوط به بررسی طرحها و لوای
ماده ۱۷۸ – در مواردی که طرح یا لایحه قانونی مربوط به امور داخلی مجلس نباشد، ازطریق هیأت رئیسه به وزیر یا مسؤول اجرائی مربوطه رسماً‌اطلاع داده می‌شود تا خود یا معاون او که رسماً به مجلس معرفی شده در جلسه علنی حاضر شود و در مذاکرات شرکت نماید. درصورت اطلاع و عدم‌حضور وزیر یا معاون بدون عذر موجه، ازطرف رئیس مجلس مؤاخذه خواهد شد. بهر صورت، در همان جلسه، حتی با عدم حضور وزیر یا مسؤول‌اجرائی مربوطه، طرح یا لایحه مورد بررسی قرار خواهد گرفت و اتخاذ تصمیم خواهد شد.
ماده ۱۷۹ – سوالات توضیحی نمایندگان، در شور اول یا دوم طرحها و لوایح که مربوط به موضوعات مورد بحث باشد، در مجلس کتباً به رئیس‌مجلس تقدیم می‌شود. رئیس این سوالات را به سخنگو کمیسیون مربوط یا به نماینده دولت میدهد تا به هنگام توضیح و یا توجیه به آن پاسخ داده شود.
ماده ۱۸۰ – درصورتی که حداقل بیست و پنج نفر از نمایندگان تا قبل از اتمام رسیدگی‌نهایی در مجلس کتباً از مجلس تقاضا کنند که طرح یا لایحه قانونی واصل شده به مجلس برای مدت معینی مسکوت بماند، پس از توضیح یکی از پیشنهاد دهندگان به مدت پنج دقیقه و پاسخ آن از طرف یک مخالف به‌مدت حداکثر پنج دقیقه،رأی گرفته می‌شود. تقاضای مسکوت ماندن لایحه بدون موافقت معاون حقوقی و امور مجلس رئیس جمهور یا وزیر یا معاون امورمجلس ذی‌ربط پذیرفته نخواهد شد.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تقاضای مسکوت ماندن در هر طرح و لایحه فقط برای یک مرتبه مجاز خواهد بود. هیأت رئیسه موظف است پس از گذشت مدت مسکوت ماندن،طرح یا لایحه را مجدداً در دستور کار مجلس قرار دهد.
تبصره – چنانچه تقاضای مسکوت ماندن برای انجام اصلاحات طرح یا لایحه باشد پس از تصویب مسکوت ماندن به کمیسیون ذی‌ربط جهت‌انجام اصلاحات ارجاع می‌گردد. نحوه رسیدگی به اصلاحات همچون رسیدگی در شور دوم طرحها و لوایح خواهد بود.
ماده ۱۸۱ – اخطار راجع به منافی بودن طرحها و لوایح و سایر موضوعات مورد بحث در مجلس با قانون اساسی مقدم بر‌اظهارات دیگر است و مذاکرات در موضوع اصلی را متوقف می‌کند. این اخطار باید قبل از رأی گیری و با استناد به اصل مربوطه حداکثر ظرف سه دقیقه به عمل آید.درصورتی که رئیس مجلس اخطار را وارد بداند بدون بحث از مجلس نظرخواهی مینماید چنانچه مجلس اخطار را وارد دانست رئیس نسبت به‌پذیرش اصلاحات پیشنهادی یا حذف مورد اشکال یا ارجاع آن به کمیسیون گزارش دهنده جهت بررسی مجدد اقدام خواهد کرد.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۸۲ – درصورتی که نمایندگان نسبت به اجرای آیین‌نامه داخلی مجلس تخلفی را که مربوط به همان جلسه باشد مشاهده نمایند، حق دارند‌بلافاصله مورد تخلف را قبل از رأی گیری و با استناد به ماده مربوطه بدون خروج از موضوع حداکثر ظرف پنج دقیقه تذکر دهند و اگر مربوط به آن جلسه نباشد بعد از نطق‌قبل از دستور و یا پایان جلسه، قبل از اعلام ختم آن حداکثر ظرف سه دقیقه تذکر دهند چنانچه رئیس تذکر را وارد بداند‌موظف است به آن ترتیب اثر دهد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۸۳ – پس از آنکه مجلس درباره طرح یا لایحه‌ای رأی نهائی داد، اسناد و اوراق و صورتجلسات مربوط به آن در معاونت قوانین مجلس‌بایگانی می‌شود. (حذف شده به موجب قانون اصلاح موادی از قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
متن الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰ جایگزین ماده ۱۸۳: اخطار و تذکر پس از رأی گیری در مجلس درباره موضوع رأی گیری شده پذیرفته نمی شود و مصوبات مجلس قابل تغییر یا اصلاح یا ارجاع به کمیسیون نیست و باید مراحل تعیین شده در این آیین نامه اجراء شود.
مبحث هفتم- ارجاع مصوبات مجلس به شورای نگهبان و مراحل‌رسیدگی آنها
ماده ۱۸۴ – کلیه مصوبات مجلس رسماً به شورای نگهبان فرستاده می‌شود. درصورتی که شورا ظرف ده روز پس از وصول یا پس از انقضای ده روز‌تمدید مذکور در اصل نود و پنجم (۹۵) قانون اساسی، مخالفت خود را اعلام نکرد، طبق اصل نود و چهارم (۹۴) قانون اساسی، مصوبات از طرف‌مجلس جهت امضاء و ابلاغ به ریاست جمهوری ارسال می‌شود.
تبصره – روز وصول مصوبه و روز اعلام نظر شورای نگهبان به مجلس جزء مهلتهای مقرر محسوب نمی‌گردد.
ماده ۱۸۵ – مصوبات مجلس تا زمان اعلام نظر نهائی شورای نگهبان از دستور خارج نمی‌شود. شورای نگهبان، درصورت رد مصوبات مجلس،موظف است علت رد را صریحاً به مجلس گزارش نماید تا بلافاصله تکثیر و توزیع شود.
ماده ۱۸۶ – مصوبات عادی و یک فوریتی مجلس که از طرف شورای نگهبان رد شده به کمیسیون مربوطه ارسال می‌شود و با اعلام وقت قبلی باحضور نماینده شورای نگهبان، موارد اعتراض برای اصلاح مورد بحث قرار می‌گیرد. درصورت عدم حضور نماینده شورای نگهبان در موعد اعلام شده،کمیسیون با ملحوظ نمودن نظر شورای نگهبان کار خود را انجام میدهد.
نمایندگانی که پیشنهاد اصلاحی داده‌اند، در این مرحله میتوانند در کمیسیون شرکت نمایند. نظر کمیسیون همراه پیشنهادهای نمایندگان‌در مجلس مطرح می‌شود و طبق معمول شور دوم مورد بحث و رأی قرار می‌گیرد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
چنانچه درمورد ماده‌ای، کمیسیون نیز همراه پیشنهادهای دیگر پیشنهاد داده باشد، اول پیشنهاد کمیسیون به رأی گذاشته می‌شود و درصورت عدم‌تصویب، پیشنهادهای دیگر مطرح می‌شود.
درصورت عدم تصویب پیشنهاد کمیسیون و یا پیشنهادهای قبلی نمایندگان در مجلس، پیشنهادهای جدید پذیرفته می‌شود و درباره آنها بحث و‌رأی‌گیری به‌عمل می‌آید.
تبصره ۱ – پس از ایراد شورای نگهبان، دولت حق پیشنهاد اصلاح لایحه را ندارد مگر در موارد ایراد شورای نگهبان.
تبصره ۲ – شورای نگهبان نمی‌تواند پس از گذشت مهلتهای مقرر و رفع ایراد در نوبت اول، مجدداً مغایرت موارد دیگری را که مربوط به‌اصلاحیه نمی‌باشد بعد از گذشت مدت قانونی به مجلس اعلام نماید مگر در رابطه با انطباق با موازین شرعی.
تبصره ۳ – اگر با اصلاح ماده مورد ایراد شورای نگهبان، ماده به کلی خاصیتش را از دست بدهد، می‌توان آن را حذف کرد.
ماده ۱۸۷ – پس از بررسی گزارش کمیسیون که در آن نظر شورای نگهبان ملحوظ شده است و رای‌گیری نسبت به آن، مصوبه مجدداً به شورای‌نگهبان ارسال می‌شود. اگر این مصوبه هنوز وافی به نظرات شورای نگهبان نباشد، مجدداً در مجلس مطرح می‌گردد، درصورتی که مجلس با در نظر‌گرفتن حفظ مصلحت نظام همچنان بر رأی خود باقی باشد رئیس مجلس مصوبه مذکور را به مجمع تشخیص مصلحت نظام ارسال میدارد. مجمع‌موظف است تنها در موارد اختلاف و دیگر موارد مربوط به آن اظهانظر قطعی نموده و گزارش آن را جهت طی مراحل بعدی به رئیس مجلس اعلام‌نماید.
فصل دوم – نظارت
مبحث اول – نحوه بررسی و رأی اعتماد به هیأت وزیران
ماده ۱۸۸ – رئیس جمهور، ظرف دو هفته پس از انجام مراسم تحلیف و یا بعد از استعفاء یا سقوط دولت، کتباً اسامی هیأت وزیران را به‌همراه شرح‌حال هر یک از وزیران و برنامه دولت تسلیم مجلس مینماید. رئیس مجلس مکلف است در اولین فرصت در جلسه علنی وصول معرفی‌نامه وزیران را‌اعلام و پس از قرائت دستور تکثیر آن را صادر نماید.
ماده ۱۸۹ – یک هفته پس از معرفی دولت، برای بحث و بررسی خط مشی و اصول کلی برنامه دولت و اخذ رأی اعتماد برای هیأت وزیران‌جلسات مجلس به‌طور متوالی تشکیل می‌گردد. با پیشنهاد رئیس و تصویب مجلس، جلسات بصورت صبح و بعد از ظهر برگزار خواهد شد. مجلس دراین جلسات نطق نخواهد داشت.
ماده ۱۹۰ – قبل از تشکیل اولین جلسه بررسی برنامه‌های دولت و اخذ رأی اعتماد هیأت وزیران، نمایندگان مخالف و موافق برنامه، خط مشی و‌اصول کلی و ترکیب هیأت وزیران و نیز نمایندگان مخالف و موافق هریک از وزیران به تفکیک برنامه و هر وزیر در برگه‌های جداگانه ثبت نام می‌نمایند.
هریک از نمایندگان حق دارند تمام یا قسمتی از وقت خود را دراختیار نماینده دیگر قرار دهد. در شروع بحث در مورد هیأت وزیران، رئیس جمهور‌برنامه دولت را تشریح و ضمن معرفی وزیران از ترکیب هیأت وزیران دفاع خواهد نمود. پس از آن مجلس ، بررسی برنامه دولت و ترکیب هیأت وزیران‌را با اظهارات پنج نفر از نمایندگان مخالف و پنج نفر از نمایندگان موافق با حفظ ترتیب یکنفر مخالف و یکنفر موافق و هر کدام برای مدت پانزده دقیقه‌انجام خواهد داد.
رئیس جمهور یا کسانی که او تعیین خواهد نمود به سوالات و اظهارات مخالفان پاسخ می‌دهند. مجموع مدت نطق اولیه رئیس جمهور و دفاعیات اخیر دو و نیم ساعت خواهد بود. در پی اظهارات و دفاعیات رئیس جمهور، مجلس شور در مورد برنامه‌ها و صلاحیت هریک از وزیران را به صورت جداگانه‌آغاز خواهد نمود. درمورد هر وزیر دو نفر از نمایندگان مخالف و دو نفر از نمایندگان موافق با حفظ ترتیب یکنفر مخالف و موافق هرکدام برای مدت‌پانزده دقیقه فرصت خواهند داشت. پس از آن وزیر و در صورت صلاحدید رئیس جمهور به مدت سی دقیقه برای دفاع از برنامه و صلاحیت وزیر‌مطروحه وقت خواهند داشت. بحث و بررسی برای تک تک وزیران به ترتیب حروف الفبای وزارتخانه به همین شیوه انجام می‌گیرد، رئیس جمهور‌می‌تواند با استفاده از وقت وزیران در پایان و به‌طور یکجا از آنان دفاع نماید. پس از آن رأی‌گیری به عمل می‌آید و‌شمارش و اعلام نتیجه آرا پس از رأی‌گیری برای همه وزراء صورت خواهد گرفت. سوالات کتبی نمایندگان در طول مدتی که برنامه دولت مطرح است از طریق رئیس مجلس به رئیس جمهور یا وزیر مربوط داده خواهد شد. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره ۱ – در موارد معرفی یک یا چند وزیر (کمتر از نصف مجموع وزراء) پس از نطق اولیه رئیس جمهور به مدت یکساعت بدون بحث در‌کلیات برنامه‌ها و ترکیب هیأت‌وزیران تنها در مورد برنامه‌ها و صلاحیت وزیران پیشنهادی به‌ترتیب فوق‌الذکر اقدام خواهد شد.
تبصره ۲ – چنانچه مجلس به یک یا چند وزیر رأی اعتماد نداد و یا وزارتخانه‌ای به هر دلیل وزیر نداشته باشد، رئیس جمهور موظف است با رعایت اصل یکصد و سی و پنجم (۱۳۵) قانون‌اساسی حداکثر قبل از سه ماه فرد یا افراد دیگری را برای اخذ رأی به مجلس معرفی نماید.
ماده ۱۹۱ – درمورد اصول هشتاد و هفتم (۸۷) و یکصد و سی و ششم (۱۳۶) قانون اساسی، کیفیت رأی اعتماد به وزیر یا هیأت وزیران و همه‌مسائل مربوط به آن طبق این آیین‌نامه خواهد بود.
تشخیص مسائل مهم و مورد اختلاف مذکور در اصل هشتاد و هفتم (۸۷) که دولت می‌تواند در زمینه آنها از مجلس رأی اعتماد بگیرد، با هیأت وزیران‌است.
مبحث دوم – نحوه بررسی اصول هشتاد و هشتم (۸۸) و هفتاد و ششم (۷۶) قانون اساسی
اول – تذکر و سؤال:
الف – تذکر:
ماده ۱۹۲ – در کلیه مواردی که نماینده یا نمایندگان مطابق اصل هشتاد و هشتم (۸۸) قانون اساسی، از رئیس جمهور یا وزیر در باره یکی از‌وظایف آنان حق سؤال دارند، میتوانند درخصوص موضوع موردنظر به رئیس جمهور و وزیر مسؤول کتباً تذکر دهند.
هیأت رئیسه خلاصه تذکر را در جلسه علنی مجلس قرائت و متن کامل تذکر را به رئیس جمهور یا وزیر مربوط ابلاغ می نماید.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ب – سؤال:
ماده ۱۹۳ – نحوه رسیدگی به سؤال‌نماینده از وزیر به شرح‌ذیل خواهد بود: (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
۱- هر نماینده می‌تواند راجع به مسائل داخلی و خارجی کشور از وزیر مسؤول درباره وظایف او سؤال نماید سؤال باید کتبی و صریح بوده و در فرم مخصوص که هیأت رئیسه تهیه مینماید توسط نماینده تنظیم و به هیأت رئیسه تسلیم شود.
هیأت رئیسه موظف است سؤال را فوری به کمیسیون تخصصی ذی‌ربط ارسال نماید.
۲- کمیسیون موظف است حداکثر ظرف مدت پانزده روز پس از وصول سؤال، جلسه‌ای با حضور وزیر و سؤال‌کننده تشکیل دهد و با استماع نظرات سؤال‌کننده و وزیر و بررسیهای لازم، به موضوع رسیدگی کند.
تبصره۱ـ در صورت درخواست نماینده یا نمایندگان سؤال کننده، کمیسیون می تواند بررسی سؤال را حداکثر به مدت یک ماه به تعویق بیندازد.(الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره۲ـ هیأت رئیسه مکلف است هرگاه تعداد سؤالات قابل طرح در صحن علنی ایجاب نماید یک جلسه علنی در هفته را به پاسخگویی به سؤالات اختصاص دهد.(الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره۳ـ هیأت رئیسه می تواند کلیه سؤالات یک نماینده از یک وزیر را که آماده طرح در جلسه علنی باشد در یک جلسه در دستور قرار دهد. در این صورت حداکثر زمان اختصاص داده شده نباید از یک ساعت بیشتر شود که به همان ترتیب و تناسب طرح سؤال از وزیر در جلسه علنی، به نماینده و وزیر تخصیص می یابد. (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
۳- چنانچه سؤال‌کننده، توضیحات وزیر را قانع‌کننده نداند، کمیسیون با تعیین قلمرو «ملی» یا «منطقه‌ای» سؤال، بلافاصله نسبت به ارجاع سؤال ملی به هیأت رئیسه جهت اعلام وصول در اولین جلسه علنی اقدام مینماید.
۴- در رابطه با سؤال منطقه‌ای، کمیسیون موظف است حداکثر ظرف مدت ده‌روز نسبت به ارائه راه‌حل و ارسال گزارش به هیأت رئیسهمجلس و رئیس جمهور(توسط رئیس مجلس) اقدام نماید.
هیأت رئیسه مساعی لازم نسبت به حل موضوع سؤال منطقه‌ای را به عمل می‌آورد. چنانچه پس از پانزده روز از ارجاع نامه کمیسیون، نماینده سؤال‌کننده همچنان موضوع را حل و فصل نشده بداند، از هیأت رئیسه درخواست طرح سؤال منطقه‌ای در جلسه علنی را مینماید.
هیأت رئیسه موظف است در اولین جلسه علنی، سؤال منطقه‌ای را اعلام وصول و فوری به وزیر ابلاغ و به کمیسیون ذی‌ربط ارسال نماید. کمیسیون موظف است ظرف یک هفته گزارش نهایی را به هیأت رئیسه ارائه نماید.
۵- طبق اصل هشتاد و هشتم (۸۸) قانون اساسی، وزیر مورد سؤال مکلف است حداکثر ظرف مدت ده‌روز از تاریخ ابلاغ سؤال در مجلس حضور یافته و به سؤال پاسخ دهد مگر آنکه وزیر به‌صورت رسمی و با عذرموجه تقاضای تأخیر حداکثر برای مدت ده‌روز داشته باشد.
۶- در جلسه علنی ابتدا گزارش کمیسیون متضمن طرح سؤال و بررسیهای انجام شده توسط سخنگو کمیسیون به مدت حداکثر پنجدقیقه مطرح می‌شود سپس وزیر ونماینده سؤال کننده به ترتیب و هرکدام به مدت حداکثر پانزده دقیقه توضیحات خود را ارائه می‌دهند و در صورت قانع نشدن نماینده، رئیس جلسه نظر مجلس را در این مورد اخذ می‌کند. درصورتی که اکثر نمایندگان حاضر، نظر به وارد بودن سؤال نماینده یا نمایندگان بدهند رئیس مجلس موظف است موضوع را به رئیس جمهور جهت رسیدگی ارجاع نماید.
تبصره ۱– عدم حضور وزیر در مجلس و کمیسیون به منزله وارد بودن سؤال می‌باشد.
تبصره ۲- سؤال کننده یا وزیر میتوانند از وقت خود در جلسه علنی طی دونوبت استفاده نمایند.
تبصره ۳- گزارش کمیسیون حداقل بیست و چهارساعت قبل از طرح سؤال در مجلس باید چاپ و بین نمایندگان توزیع شود.
تبصره ۴- در صورتی که سؤال توسط چند نماینده تنظیم گردد، نماینده منتخب سؤال‌کنندگان جهت توضیح سؤال در کمیسیون و صحن علنی باید در فرم مربوط به سؤال مشخص گردد در صورت عدم توافق سؤال‌کنندگان، نماینده آنها توسط یکی از اعضاء هیأت رئیسه به قید قرعه انتخاب خواهد شد.
تبصره ۵- سؤال می‌تواند شامل اجزاء متعدد باشد.
تبصره۶ ـ با تغییر وزیر، سؤالاتی که به تشخیص کمیسیون تخصصی، مربوط به عملکرد فردی وزیر است از دستور کار خارج می شود و گزارش آن به هیأت رئیسه ارائه می گردد.(الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۹۴ – برطبق اصل هشتاد و هشتم (۸۸) قانون اساسی، وزیر مورد سؤال مکلف است حداکثر ظرف پانزده روز از تاریخ ابلاغ سؤال، در مجلس‌حضور یافته و پاسخ دهد، والا از طرف رئیس مجلس بازخواست می‌شود، مگرآنکه وزیر رسماً و با عذر موجه تقاضای تأخیر حداکثر برای مدت یکماه‌نموده باشد که قبول این تقاضا منوط به رأی مثبت مجلس خواهد بود. پس از حضور، وزیر مورد سؤال و نماینده‌ای که سؤال نموده و یا نماینده منتخب‌سؤال کنندگان به ترتیب مقرر در این آیین‌نامه صحبت می‌نمایند.
تبصره۱ـ در صورت درخواست نماینده یا نمایندگان سؤال کننده، کمیسیون می تواند بررسی سؤال را حداکثر به مدت یک ماه به تعویق بیندازد.
تبصره۲ـ هیأت رئیسه مکلف است هرگاه تعداد سؤالات قابل طرح در صحن علنی ایجاب نماید یک جلسه علنی در هفته را به پاسخگویی به سؤالات اختصاص دهد.
تبصره۳ـ هیأت رئیسه می تواند کلیه سؤالات یک نماینده از یک وزیر را که آماده طرح در جلسه علنی باشد در یک جلسه در دستور قرار دهد. در این صورت حداکثر زمان اختصاص داده شده نباید از یک ساعت بیشتر شود که به همان ترتیب و تناسب طرح سؤال از وزیر در جلسه علنی، به نماینده و وزیر تخصیص می یابد.(حذف شده به موجب قانون اصلاح موادی از قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۱۹۵ – چنانچه در هر دوره مجلس، سه بار با رأی اکثریت نمایندگان حاضر سؤالات نمایندگان از هر وزیر وارد تشخیص داده شود طرح استیضاح وزیر درصورت رعایت مفاد اصل هشتاد و نهم (۸۹) قانون اساسی و آئین‌نامه داخلی در دستورکار مجلس قرار خواهد گرفت. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۱۹۶ – براساس اصل هشتاد و هشتم (۸۸) قانون اساسی، در صورتی که حداقل یک چهارم کل نمایندگان بخواهند درباره یک یا چند وظیفه رئیس جمهور سؤال کنند، باید سؤال یا سؤالات خود را به طور صریح و روشن و مختصر همگی امضاء و به رئیس مجلس تسلیم نمایند. رئیس مجلس موضوع را در اسرع وقت به کمیسیون های تخصصی مربوط، ارجاع می نماید. هر کمیسیون موظف است حداکثر ظرف یک هفته با حضور نماینده معرفی شده رئیس جمهور به آن کمیسیون و نماینده منتخب سؤال کنندگان تشکیل جلسه دهد. در این جلسه نماینده رئیس جمهور پاسخ مقتضی را از طرف رئیس جمهور ارائه خواهد نمود تا به نمایندگان سؤال کننده گزارش شود.
پس از یک هفته از طرح سؤال در کمیسیون یا کمیسیون ها چنانچه هنوز حداقل یک چهارم کل نمایندگان مجلس از سؤال خود منصرف نشده باشند رئیس مجلس موظف است در اولین جلسه سؤال یا سؤالات آنان را قرائت و فوراً برای رئیس جمهور ارسال کند. این سؤال یا سؤالات ظرف چهل و هشت ساعت تکثیر و در دسترس نمایندگان قرار می‌گیرد.
تبصره۱ـ تعداد سؤالات نباید از پنج سؤال بیشتر باشد.
تبصره۲ـ پس از ارسال سؤال یا سؤالات برای رئیس جمهور، کاهش امضاء‌ها سبب خروج سؤال یا سؤالات از دستور نمی گردد.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۱۹)
ماده ۱۹۷ – رئیس جمهور موظف است ظرف یک ماه از تاریخ دریافت سؤال یا سؤالات، در جلسه علنی مجلس حضور یابد و به سؤال یا سؤالات مطروحه نمایندگان پاسخ گوید مگر با عذر موجه با تشخیص مجلس شورای اسلامی. مدت طرح سؤال یا سؤالات از طرف نمایندگان منتخب سؤال کنندگان حداکثر سی دقیقه و مدت پاسخ رئیس جمهور حداکثر یک ساعت است که طرفین می توانند وقت خود را به دو بخش تقسیم نمایند. در این صورت همه سؤالات و پاسخها در بخش اول وقت هر یک از دو طرف بیان می شود و در بخش دوم ابهامات سؤال کنندگان و پاسخهای رئیس جمهور مطرح می‌گردد.
تبصره ـ پس از این مرحله، درباره پاسخ رئیس جمهور به هر یک از سؤالات از نظر قانع کننده بودن به صورت جداگانه رأی گیری می شود.
چنانچه اکثریت نمایندگان حاضر در جلسه از پاسخ رئیس جمهور به سؤالی قانع نشده باشند و موضوع مورد سؤال، نقض قانون و یا استنکاف از قانون محسوب شود، آن سؤال به قوه قضائیه ارسال می شود. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۱۹)
دوم – تحقیق و تفحص:
ماده ۱۹۸ – هرگاه نماینده‌ای، تحقیق و تفحص در هر یک از امور کشور را لازم بداند تقاضاى خود را به‌صورت کتبی به هیأت رئیسهمجلس تسلیم نموده و هیأترئیسه ظرف چهل و هشت ساعت آن را به کمیسیون تخصصى ذىربط جهت رسیدگى ارجاع مىنماید. کمیسیون موظف است حداکثر ظرف دوهفته از تاریخ وصول، اطلاعاتى را که در این زمینه کسب نموده در اختیار متقاضى یا متقاضیان قرار دهد.
درصورتى که متقاضى یا متقاضیان، اطلاعات کمیسیون را کافى تشخیص ندهند، کمیسیون موظف است ظرف یک هفته از متقاضى یا متقاضیان و بالاترین مقام دستگاه اجرائى ذىربط دعوت به عمل آورد و دلایل ضرورت تحقیق و تفحص و نظرات مقام فوق‌الذکر را استماع نماید و تا مدت ده روز گزارش خود را مبنى بر تصویب یا رد تقاضاى تحقیق و تفحص به هیأت رئیسه مجلس ارائه دهد.
این گزارش خارج از نوبت در دستور هفته بعد مجلس قرارمىگیرد و پس از توضیح سخنگو کمیسیون و صحبت نماینده متقاضی تحقیق و تفحص هرکدام حداکثر به مدت دهدقیقه، گزارش کمیسیون بدون بحث به رأى گذاشته خواهد شد.
در صورت تصویب انجام تحقیق و تفحص، موضوع به همان کمیسیون تخصصى ذىربط جهت رسیدگى ارجاع مىگردد.
کمیسیون موظف است در مدت بیست روز اعضاء هیأت تحقیق و تفحص را که حداقل یازده وحداکثر پانزده نفر خواهند بود از بین نمایندگان تعیین و به رئیس مجلس جهت صدور ابلاغ معرفى نماید. چنانچه متقاضیان تحقیق و تفحص کمتر از پنج نفر باشند کلیه آنان عضو هیأت خواهند بود، در غیر این‌صورت حداقل پنج‌نفر از اعضاءهیأت از میان‌متقاضیان تحقیق‌وتفحص انتخاب خواهند شد.
اعضاء هیأت از میان خود یک رئیس، دو نایب رئیس و یک منشى انتخاب مىکنند. هیأت حداکثر در مدت یکماه پس از پایان مهلت تحقیق و تفحص، گزارش خود را به کمیسیون تسلیم مىنماید. کمیسیون موظف است ظرف یک ماه گزارش هیأت را در جلسه مشترک اعضاء کمیسیون و هیأت مطرح و گزارش نهایی را جهت قرائت در مجلس برای مدت نیم‌ساعت تنظیم و پس از تصویب به هیأترئیسه ارسال نماید. قبل از رأی‌گیری در رابطه با گزارش نهایی، وزیر یا مقام‌مسؤول از عملکرد خود دفاع خواهد نمود.
هیأت رئیسه موظف است گزارش کمیسیون را در دستور هفته بعد کارى مجلس قرار دهد تا توسط سخنگو کمیسیون قرائت گردد.
تبصره ۱– موضوع تحقیق و تفحص با تشخیص هیأت رئیسه باید صریح و قابل رسیدگی باشد.
تبصره ۲- هیأت تحقیق و تفحص مىتواند از کارشناسان مورد وثوق با تأیید هیأت رئیسه مجلس استفاده نماید. هیأت رئیسه موظف است تنخواه مورد درخواست هیأت را دراختیار رئیس هیأت قرار دهد تا براساس تصمیمات هیأت هزینه و با تأیید هیأت رئیسه به هزینه قطعى منظور شود.
تبصره ۳- چنانچه وزیر یا بالاترین مقام دستگاه مورد تحقیق و تفحص تغییر کرده باشد و تحقیق و تفحص مربوط به عملکرد دوران مسؤولیت آنان باشد باید امکان دسترسی آنها به اسناد و مدارک جهت پاسخگویی فراهم گردد.
تبصره ۴- کلیه مکاتبات هیأت با امضاى رئیس هیأت و درغیاب او نایبرئیس معتبر خواهد بود.
تبصره ۵- کمیسیون موظف است همزمان با ارائه گزارش نهایی به هیأترئیسه، کلیه اسناد، مدارک و پرونده‌های تحقیق و تفحص و یک نسخه از گزارش نهایی را به کمیسیون اصل نودم(۹۰) قانون اساسی جهت اقدام قانونی و نیز حفظ و بایگانی اسناد ارسال نماید.
تبصره ۶- ارائه و انتشار هرگونه اطلاعات مربوط به تحقیق و تفحص به هرشکل و عنوان از طرف اشخاص حقیقی و حقوقی واعضاء هیأت تحقیق و تفحص تا زمان چاپ گزارش جهت قرائت در صحن علنی ممنوع می‌باشد.
تبصره ۷- تحقیق و تفحص مجلس شامل شورای نگهبان، مجلس خبرگان رهبری، مجمع تشخیص مصلحت نظام و پرونده‌های جریانی مراجع قضائی وامورماهیتی قضائی نمی‌شود و درمورد دستگاههایی که زیر نظر مقام معظم رهبری هستند با اذن معظم له امکان تحقیق و تفحص توسط مجلس وجود دارد. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره ۸- مهلت انجام تحقیق و تفحص شش ماه از تاریخ صدور ابلاغ اعضاء هیأت توسط رئیس مجلس می‌باشد. در صورت ضرورت با درخواست هیأت و تصویب هیأت رئیسه مجلس تا شش‌ماه دیگر قابل تمدید می‌باشد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۱۹۹ – در صورتی که جلسه مشترک هیأت تحقیق و تفحص و کمیسیون تخصصی تخلفات موضوع تحقیق را مهم و مسؤول دستگاه یا سازمان را مقصر تشخیص دهد، طرح استیضاح وزیر مربوطه درصورت رعایت مفاد اصل هشتاد و نهم (۸۹) قانون اساسی در دستورکارمجلس قرار خواهد گرفت.
هیأت رئیسه موظف است در اولین جلسه علنی موضوع استیضاح را اعلام وصول و حداکثر تا مدت ده روز در دستور جلسه علنی قراردهد در این صورت سخنگو کمیسیون حداکثر به مدت نیم‌ساعت گزارش میدهد و سپس طبق مواد مربوط به استیضاح عمل خواهد شد. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۲۰۰ – در صورتی که در گزارش کمیسیون، تخلف احراز و درخواست تعقیب شود متخلف توسط هیأت رئیسه مجلس حسب مورد به قوه قضائیه یا مراجع رسیدگی به تخلفات اداری معرفی‌می‌شود تا خارج از نوبت تقاضای کمیسیون را مورد رسیدگی قرار داده و نتیجه آن را به کمیسیون اعلام‌نماید.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره ـ در صورت ارجاع گزارش به قوه قضائیه، کمیسیون موظف است خلاصه گزارش را که در آن موضوع تخلف، نوع جرم، دلایل توجه اتهام به متهم و مستندات قانونی مشخص شده است، تهیه نماید. این گزارش در یکی از شعب دادگاه رسیدگی به امور کیفری تهران طبق مقررات به صورت خارج از نوبت مورد رسیدگی قرار می گیرد و حداکثر ظرف سه ماه رأی مقتضی صادر می شود. (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۲۰۱ – مسؤولان دستگاه مورد تحقیق و تفحص و کلیه دستگاههای اجرائی، قضائی و نهادهای انقلاب اسلامی موظف به فراهم نمودن‌امکانات و تسهیلات مورد نیاز هیأت و دراختیار گذاردن اطلاعات و مدارک درخواستی هیأت می‌باشند و درصورت عدم همکاری، مسؤولان دستگاه‌ذی‌ربط متخلف و مجرم محسوب می‌گردند و با شکایت هیأت تحقیق و تفحص، مورد تعقیب قضائی قرار خواهند گرفت.
مبحث سوم – نحوه بررسی موارد خاص و مهم
اول – نحوه تصویب معاهدات و قراردادهای بین‌المللی
ماده ۲۰۲ – در تقدیم لوایح قانونی که در آنها، دولت تقاضای تصویب عهدنامه، مقاوله‌نامه، قرارداد و یا موافقتنامه بین‌المللی و یا الحاق به پیمانهای‌بین‌المللی را دارد، متن کامل آنها باید جهت بررسی ضمیمه لوایح تقدیمی مذکور باشد.
ماده ۲۰۳ – موارد مذکور در ماده (۲۰۲) پس از اعلام وصول در مجلس، بلافاصله چاپ و بین نمایندگان توزیع می‌شود و به کمیسیون مربوطه‌ارجاع می‌گردد.
ماده ۲۰۴ – درصورتی که دولت برای موارد مذکور در ماده (۲۰۲) قید مهم قائل شده باشد و یا کمیسیون مربوط تا یک هفته پس از وصول و یا‌پانزده نفر نمایندگان، چنین قیدی را پیشنهاد کنند، رسیدگی به این قید بلافاصله در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد تا پس از پیشنهاد و اظهارات یک‌مخالف و یک موافق (هر یک پنج دقیقه) به رأی گذاشته شود.
ماده ۲۰۵ – درصورتی که قید اهمیت به‌تصویب مجلس نرسد یا در این باره از ناحیه دولت یا کمیسیون مربوط یا پانزده نفر از نمایندگان تقاضایی به‌عمل نیاید عهدنامه، مقاوله‌نامه، قرارداد و یا موافقتنامه، عادی تلقی شده و مجلس به‌صورت یک شوری آن را مورد رسیدگی قرار خواهد داد،بدین‌ترتیب که پس از صحبت دو مخالف و دو موافق در کلیات و جزئیات (هرکدام حداکثر به مدت پانزده دقیقه) و صحبت سخنگو کمیسیون و نماینده‌دولت به رأی گذاشته می‌شود.
ماده ۲۰۶ – درصورتی که مجلس قید اهمیت را تصویب کند، رسیدگی به آن دو شوری و به‌ترتیب زیر خواهد بود:(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
۱- در شور اول در باره کلیات، با درنظرگرفتن مواد مربوطه، بحث و اعتراضات وارده به بعضی از شرایط و مواد قرارداد به عنوان پیشنهاد کتبی به‌کمیسیون ارجاع خواهد شد. این پیشنهادها باید بیست و چهار ساعت قبل از طرح در کمیسیون، چاپ و بین نمایندگان توزیع شود.
۲- در شور دوم، کمیسیون، موارد اعتراض و پیشنهادهای نمایندگان و همچنین نظرخود را در باره این موارد، همراه با تصویب و یا رد مواد، بدون‌واردکردن تغییرات، در مجلس مطرح می‌کند، آنگاه در باره موارد اعتراض نمایندگان، که بطور کتبی و در مهلت مقرر به کمیسیون داده شده باشد،به‌ترتیب، نماینده اعتراض کننده، یک مخالف و یک موافق، هرکدام به مدت پنج دقیقه، صحبت میکنند و سپس درباره واردبودن یا نبودن اعتراض‌رأی‌گیری به عمل می‌آید. پس از پایان یافتن رای‌گیری نسبت به اعتراضات، در صورتی که مجلس آنها را وارد بداند، دولت موظف می‌شود در مسائل‌مورداعتراض با طرف متعاهد مجدداً وارد مذاکره و گفتگو شود. در این صورت، لایحه تا پایان مذاکرات مجدد در دستور مجلس باقی خواهد بود. درصورت قبول اعتراضات و پیشنهادها متن اصلاحی تصویب شده تلقی خواهد شد و در غیراین صورت، آخرین پیشنهاد دولت درمورد اصل قرارداد با‌صحبت یک مخالف و یک موافق، هریک به مدت پنج دقیقه، در مجلس به رأی گذاشته خواهد شد.
دوم – همه پرسی (الحاقی مصوب ۱۳۸۲/۴/۴)
ماده ۲۰۷ – برای بررسی تقاضای همه پرسی موضوع اصل پنجاه و نهم (۵۹) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران کمیسیون ویژه ای مرکب از پانزده نفر از نمایندگان با رأی مستقیم مجلس شورای اسلامی تشکیل می شود تا مطابق مقررات حاکم بر تشکیل و نحوه اداره کمیسیونهای دیگر موضوع را بررسی و گزارش خود را به مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید.
تبصره ۱ – رسیدگی به درخواست همه پرسی یک شوری است. درصورت تقاضای فوریت برای آن مطابق مواد مربوطه مورد رسیدگی قرار می گیرد.
تبصره ۲ – مدت زمان صحبت مخالفین و موافقین در صحن علنی مجلس حداکثر چهار ساعت و برای هر نفر حداکثر پانزده دقیقه خواهد بود.
نحوه ثبت نام و نطق مخالفین و موافقین مطابق ماده (۱۱۱) آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی خواهد بود. نماینده دولت و سخنگو کمیسیون ویژه هرکدام می توانند تا یک ساعت توضیحات خود را ارائه دهند.
تبصره ۳ – پس از پایان مذاکرات، رأی گیری علنی و با ورقه به عمل خواهد آمد.
نحوه رأی گیری به ترتیب زیر خواهد بود:
الف – اصل مصوبه کمیسیون ویژه.
ب – پیشنهاد جایگزین اصل درخواست اولیه.
ج – پیشنهاد جایگزین کمیسیونهای فرعی به ترتیب وصول.
د – پیشنهاد جایگزین نمایندگان به ترتیب وصول.
تبصره ۴ – در مرحله طرح هر یک از پیشنهادات علاوه بر پیشنهاد دهنده یک موافق و یک مخالف و نماینده دولت و سخنگو کمیسیون هر یک حداکثر به مدت ده دقیقه می توانند صحبت کنند.
تبصره ۵ – مناط تصویب درخواست همه پرسی موضوع اصل پنجاه و نهم (۵۹) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران رأی مثبت حداقل دو سوم مجموع نمایندگان خواهد بود.
سوم- اصلاح جزئی در خطوط مرزها
ماده ۲۰۸ – در لایحه تقدیمی مربوط به اصلاح جزئی در خطوط مرزی، متن کامل عهدنامه بین‌المللی آن، که براساس اصل هفتاد و هشتم (۷۸) قانون اساسی تنظیم شده باشد، جهت بررسی باید ضمیمه گردد. متن این عهدنامه پس از اعلام وصول، بلافاصله چاپ و بین نمایندگان توزیع و همزمان‌به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی ارجاع می‌شود.
ماده ۲۰۹ – کمیسیون مذکور در ماده قبل، پس از کسب نظر مشورتی کمیسیون قضائی و حقوقی و با دعوت از نماینده شورای‌عالی امنیت ملی و‌نمایندگان پیشنهاددهنده، به بررسی همه‌جانبه موضوع می‌پردازد و ظرف یکماه گزارش تفصیلی خود را مبنی‌بر قبول یا رد عهدنامه به ضمیمه‌پیشنهادهای اساسی به هیأت رئیسه ارسال میدارد.
ماده ۲۱۰ – لوایح مربوط به عهدنامه‌های اصلاح جزئی در خطوط مرزی همانند سایر عهدنامه‌های بین‌المللی مهم دو شوری خواهد بود و به همان‌ترتیب نیز موردبررسی قرار خواهد گرفت. این نوع عهدنامه‌ها، در صورتی که صرفاً برای اصلاحات جزئی، با درنظرگرفتن مصالح کشور و رعایت اصل‌هفتاد و هشتم (۷۸) قانون اساسی دو طرفه باشد و به استقلال و تمامیت ارضی کشور لطمه نزند، با تصویب چهارپنجم مجموع نمایندگان مجلس معتبر‌خواهد بود.
چهارم- محدودیتهای ضروری
ماده ۲۱۱- براساس اصل هفتاد و نهم (۷۹) قانون اساسی، در حالت جنگ و شرایط اضطراری نظیر آن که دولت حق دارد با تصویب مجلس‌شورای اسلامی محدودیتهای ضروری برقرار نماید، قبل از اعمال محدودیت، متن کامل و دقیق محدودیتهای ضروری با دلائل توجیهی لازم،همراه با لایحه قانونی جهت بررسی تقدیم مجلس می‌شود.
تبصره – چنانچه دولت بدون کسب مجوز مبادرت به اعمال محدودیت نماید، رئیس مجلس موظف است تقدیم لایحه محدودیت را از رئیس‌جمهور مطالبه کند. دراین‌خصوص، حق سؤال یا استیضاح رئیس جمهور و وزیران برای نمایندگان محفوظ خواهد بود.
ماده ۲۱۲- رسیدگی به لایحه محدودیتهای ضروری یک شوری است و در صورت تصویب مجلس، مدت اعمال آن به‌هرحال نمی‌تواند بیش از‌سی روز باشد. در صورتی که پس از انقضاء این مدت ضرورت همچنان باقی باشد دولت موظف است مجدداً از مجلس کسب مجوز کند.
پنجم- سایر موارد
ماده ۲۱۳- براساس اصول هشتادم (۸۰)، هشتاد و دوم (۸۲)، هشتاد و سوم (۸۳) و یکصد و سی و نهم (۱۳۹) قانون اساسی، اقدامات دولت در‌موارد ذیل قبلاً باید به‌تصویب مجلس برسد:
۱- گرفتن و دادن وام یا کمک‌های بلاعوض داخلی و خارجی.
۲- استخدام کارشناسان خارجی در موارد ضروری.
۳- فروش بناها و اموال دولتی و نفایس ملی به‌استثنای نفایس ملی منحصر به فرد که درهر صورت قابل فروش نخواهد بود.
۴- صلح دعاوی راجع به اموال عمومی و دولتی یا ارجاع آن به داوری که طرف دعوا خارجی باشد و همچنین در موارد مهم داخلی.
در تمام موارد مذکور، دولت موظف است متن تفصیلی آنها را همراه با لایحه قانونی تقدیم مجلس نماید تا به‌صورت یک شوری مورد رسیدگی‌قرارگیرد، بدین‌ترتیب که پس از گزارش کمیسیون مربوط و صحبت دو مخالف و دو موافق در کلیات و جزئیات (هرکدام به مدت پانزده دقیقه) برای‌تصویب به‌رأی گذاشته می‌شود.
مبحث چهارم – نحوه بررسی برنامه و بودجه سالیانه کل کشور و نظارت بر اجرای بودجه
ماده ۲۱۴- به‌منظور تنظیم اصول و مفاد برنامه‌های توسعه و لوایح بودجه کل کشور و ایجاد هماهنگی بین کمیسیونهای تخصصی مجلس شورای‌اسلامی، پس از تقدیم لایحه مربوط توسط دولت به مجلس، کمیسیون تلفیق مرکب از اعضای ذیل تشکیل می‌گردد:
۱- کلیه اعضای کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات.
۲- یکنفر از هریک از کمیسیونهای دیگر (غیراز کمیسیونهای تحقیق و تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس).
اعضای مذکور در بند (۲) توسط کمیسیونهای مربوطه انتخاب و به هیأت رئیسه مجلس معرفی می‌شوند.
مأموریت این کمیسیون تا تصویب نهائی قانون برنامه توسعه و یا لایحه بودجه سالانه کل کشور ادامه می‌یابد.
اول – تصویب برنامه توسعه
ماده ۲۱۵- کلیات برنامه و کلیه تبصره‌هایی که مربوط به اهداف کلان و خط مشی‌های اساسی است در شور اول و بقیه در شور دوم بررسی وتصویب خواهد شد.
تبصره – مصوبات شور اول غیرقابل تجدیدنظر می‌باشد.
ماده ۲۱۶- کمیسیونهای تخصصی موظفند حداکثر ظرف مدت دو هفته نسبت به مواد و تبصره‌های مربوط به خود، بررسیهای لازم را به عمل‌آورند و در پایان مهلت مقرر گزارش کار مربوط به شور اول خود را به کمیسیون تلفیق ارسال دارند.
ماده ۲۱۷- کمیسیون تلفیق موظف است حداکثر ظرف مدت سه هفته پس از جمع‌آوری گزارش کمیسیونهای تخصصی و اصلاح و تلفیق آنها، گزارش جامع خود را به جلسه علنی ارائه نماید.
ماده ۲۱۸- پس از شور اول، کمیسیون تلفیق موظف است نحوه توزیع منابع را تعیین و ظرف مدت ده روز همراه با سیاستهای مصوب شور اول به‌کمیسیون‌های تخصصی اعلام نماید.
ماده ۲۱۹- در شور دوم، کمیسیونهای تخصصی موظفند در چهارچوب ابلاغیه کمیسیون تلفیق تبصره‌ها و پیوستها را بررسی و گزارش خود را‌حداکثر ظرف مدت دو هفته به کمیسیون تلفیق اعلام کنند.
ماده ۲۲۰- کمیسیون تلفیق پس از وصول کلیه گزارشهای شور دوم کمیسیونهای تخصصی، موظف است حداکثر ظرف سه هفته آنها را اصلاح و‌تلفیق و گزارش نهائی را جهت بررسی و تصویب در شور دوم به مجلس ارائه نماید.
ماده ۲۲۱- نمایندگان در شور اول و دوم میتوانند پیشنهادهای خود را در مهلتهای اعلام شده توسط کمیسیونهای تخصصی به آنها ارائه نموده‌و در وقت مقرر جهت توضیح در کمیسیون حاضر شوند.
ماده ۲۲۲- در شور اول و دوم ابتدا پیشنهادهای مربوط به کمیسیونهای تخصصی و سپس پیشنهادهای نمایندگان در مورد ماده واحده و تبصره‌ها‌قابل طرح می‌باشد.
ماده ۲۲۳- اصلاح قانون برنامه توسعه در ضمن لایحه بودجه و دیگر طرحها و لوایح با رأی دوسوم نمایندگان حاضر پذیرفته می شود و هرگونه اصلاح نیز با رأی دوسوم نمایندگان معتبر خواهد بود. (اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
ماده ۲۲۴- دولت موظف است لایحه بودجه سالانه کل کشور را حداکثر تا پانزدهم آذرماه هر سال به مجلس تسلیم نماید. نحوه رسیدگی به لایحه بودجه یک شوری خواهد بود و ترتیب رسیدگی بشرح ذیل می‌باشد:(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
۱ – نمایندگان مجلس از زمان چاپ و توزیع لایحه بودجه سالیانه کل کشور و پیوستها و سوابق آن تا مدت ده روز میتوانند پیشنهادهای‌خود را به کمیسیونهای تخصصی مجلس تقدیم نمایند.
۲ – کمیسیونهای تخصصی موظفند حداکثر تا پانزده روز پس از چاپ و توزیع لایحه، گزارش خود را به کمیسیون تلفیق تقدیم‌نمایند.
۳ – کمیسیون تلفیق موظف است حداکثر ظرف مدت پانزده روز پس از پایان مهلت گزارش کمیسیون تخصصی، ضمن رسیدگی به گزارشکمیسیون‌های تخصصی گزارش نهایی خود را تنظیم و‌به مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید مهلت رسیدگی کمیسیون تلفیق حداکثر تا پانزده روز با موافقت هیأت رئیسه قابل تمدید می‌باشد.
۴ – در جلسه علنی، پس از رسیدگی به کلیات بودجه و تصویب آن، به پیشنهادهای مربوط به درآمدها و سایر منابع تامین اعتبار بودجه عمومی‌دولت رسیدگی و سقف آن به‌تصویب خواهد رسید. پس از آن پیشنهادهای مربوط به تبصره‌ها و ردیفها رسیدگی می‌گردد.
تبصره ۱ – در جلسه علنی، تنها پیشنهادهایی که توسط نمایندگان و کمیسیونها در زمان مقرر دریافت و به چاپ رسیده، مشروط به عدم مغایرت با‌قانون برنامه، قابل طرح می‌باشد. پیشنهادهایی که منبع درآمد مشخصی نداشته باشد قابل طرح نخواهد بود و پیشنهادهایی که مازاد بر سرجمع نباشد زمانی قابل طرح است که ردیف مشخص جایگزین را معین نماید، تشخیص موارد مذکور با رئیس جلسه خواهد بود.
تبصره ۲ – نحوه رسیدگی به متمم اصلاحیههای بودجه و سایر مواردی که در این ماده پیش‌بینی‌نشده طبق مقررات معمول در این‌آیین‌نامه خواهد بود.(اصلاحی مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶)
تبصره۳ـ در صورت عدم تصویب کلیات لایحه بودجه، فقط برای یک بار موضوع به کمیسیون تلفیق ارجاع می شود تا حداکثر ظرف هفتاد و دو ساعت گزارش اصلاحی خود را به مجلس ارائه نماید. (الحاقی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
دوم – تصویب بودجه سالیانه کل کشور
ماده ۲۲۵- لایحه بودجه سالیانه کل کشور یک شوری خواهد بود و ترتیب رسیدگی بشرح ذیل می‌باشد:
۱- نمایندگان مجلس از زمان تقدیم لایحه بودجه سالیانه کل کشور و پیوستها توسط دولت و توزیع آن تا مدت ده روز میتوانند پیشنهادهای‌خود را به کمیسیونهای تخصصی مجلس تقدیم نمایند.
۲- کمیسیونهای تخصصی موظفند حداکثر تا ده روز پس از پایان مهلت اخذ پیشنهادهای نمایندگان، گزارش خود را به کمیسیون اصلی تقدیم‌نمایند.
۳- کمیسیون اصلی موظف است حداکثر ظرف مدت پانزده روز، ضمن رسیدگی به گزارش کمیسیونهای تخصصی گزارش نهایی خود را تنظیم و‌به مجلس شورای اسلامی تقدیم نماید.
۴- در جلسه علنی، پس از رسیدگی به کلیات بودجه و تصویب آن، به پیشنهادهای مربوط به درآمدها و سایر منابع تامین اعتبار بودجه عمومی‌دولت رسیدگی و سقف آن به‌تصویب خواهد رسید. پس از آن پیشنهادهای مربوط به تبصره‌ها و ردیفها رسیدگی می‌گردد.
تبصره ۱ – در جلسه علنی، تنها پیشنهادهایی که توسط نمایندگان و کمیسیونها در زمان مقرر دریافت و به چاپ رسیده، مشروط به عدم مغایرت با‌قانون برنامه، قابل طرح می‌باشد.
تبصره ۲ – نحوه رسیدگی به چنددوازدهم، متمم و اصلاحیههای بودجه و سایر مواردی که در این ماده پیش‌بینی‌نشده طبق مقررات معمول در این‌آیین‌نامه خواهد بود.
ماده ۲۲۶- جلسات مجلس برای رسیدگی به بودجه سالانه باید بلاانقطاع در کلیه ایام هفته غیراز جمعه و تعطیلات رسمی، حداقل روزی چهارساعت منعقد گردد و تا موقعی که شور و مذاکره پایان نیافته و رأی مجلس اخذ نشده است از دستور خارج نمی‌شود و هیچ لایحه یا طرح دیگر‌نمی‌تواند مطرح باشد مگر لایحه یک یا چنددوازدهم بودجه درصورت ضرورت. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
تبصره – اگر مطالب فوری و فوتی اعم از طرحها و لوایح دوفوریتی و غیره پیش آید که به تشخیص مجلس تأخیر آن موجب زیان جبران‌ناپذیری‌باشد، در این صورت برای طرح و تصویب آن زمان مشخصی معین می‌شود.
نحوه رسیدگی دیوان محاسبات به اجرای بودجه سالیانه کل کشور
ماده ۲۲۷– براساس اصول پنجاه و چهارم (۵۴) و پنجاه و پنجم (۵۵) قانون اساسی، نظارت مجلس شورای اسلامی بر اجرای بودجه سالیانه کل‌کشور برعهده دیوان محاسبات کشور است که زیر نظر مجلس شورای اسلامی می‌باشد. سازمان و اداره امور آن به موجب قانون خاص می‌باشد.
مبحث پنجم – استیضاح
اول – استیضاح وزیران
ماده ۲۲۸ – در استیضاح باید موضوع به صورت صریح و با ذکر مورد یا موارد، معین شود و به صورت کتبی تنظیم و به هیأت رئیسه تسلیم گردد.
هیأت رئیسه موظف است بلافاصله طرح استیضاح را به کمیسیون تخصصی ذی ربط ارجاع نماید. کمیسیون مکلف است حداکثر ظرف یک هفته با دعوت از استیضاح کنندگان و وزیر مربوطه موارد استیضاح را بررسی نماید. پس از مدت مذکور در صورتی که حداقل ده نفر از امضاء کنندگان استیضاح از طرح آن منصرف نشوند استیضاح در اولین جلسه علنی طرح می شود و پس از طرح استیضاح در جلسه علنی کاهش امضای نمایندگان تأثیری در مطرح شدن استیضاح ندارد و وزیر موظف است ظرف ده روز در مجلس حاضر شود هیأت رئیسه در همان روز متن استیضاح را برای وزیر یا وزیران مورد استیضاح ارسال و همزمان چاپ و بین نمایندگان توزیع کند. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۲/۳/۸)
تبصره۱ـ علاوه بر امضاء کنندگان استیضاح، سایر نمایندگان می توانند تا قبل از طرح استیضاح در جلسه علنی استیضاح را امضاء نمایند.
تبصره۲ـ هیأت رئیسه موظف است در روز برگزاری استیضاح، متن استیضاح و نام آخرین متقاضیان استیضاح را چاپ و توزیع نماید.
تبصره۳ـ پس از طرح استیضاح در جلسه علنی، فقط در صورتی استیضاح از دستور کار مجلس خارج می شود که تعداد متقاضیان استیضاح به کمتر از ده نفر کاهش یابد. در این صورت می توانند دلایل خود را توسط نماینده منتخب خود ظرف پنج دقیقه در جلسه علنی مطرح نمایند. پس از این مرحله چنانچه وزیر درباره استیضاح درخواست صحبت بنماید، با تقاضای کتبی و موافقت رئیس مجلس می تواند حداکثر ده دقیقه در جلسه علنی صحبت کند. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰) (حذف شده به موجب قانون اصلاح موادی از قانون آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مصوب ۱۳۹۲/۳/۸)
ماده ۲۲۹ – تقاضای استیضاح نمایندگان از وزیر یا وزیران باید کتباً در جلسه علنی به رئیس مجلس داده شود و در آن، موضوع استیضاح صریحاً وبا ذکر مورد یا موارد معین شود. تقاضای مزبور در آن جلسه یا جلسه بعد قرائت می‌شود. این تقاضا بدون مباحثه و فوراً برای وزیر یا هیأت وزیران‌فرستاده می‌شود.
همچنین متن استیضاح چاپ و دراختیار نمایندگان قرار می‌گیرد.
ماده ۲۳۰- چنانچه استیضاح نمایندگان مرتبط به حوزه فعالیت نهادهای انقلابی باشد که از بودجه دولت استفاده می‌نمایند و قانوناً وابسته به قوه‌مجریه می‌باشند، آن استیضاح خطاب به رئیس جمهور یا وزیری که نهاد موردبحث درحوزه مسؤولیت او قرار گرفته است، خواهد بود.
ماده ۲۳۱- وزیر یا هیأت وزیران موظفند ظرف ده روز پس از طرح استیضاح، در مجلس حاضر شوند و توضیحات لازم را بدهند، تعیین وقت‌استیضاح در مهلت مقرر با پیشنهاد وزیر یا هیأت وزیران و تصویب هیأت رئیسه مجلس در دستور هفتگی قرار می‌گیرد. حضور وزیر یا هیأت وزیران دراین وقت مقرر الزامی است.
ماده ۲۳۲- در جلسه استیضاح، پس از بیانات استیضاح کنندگان، رئیس جمهور می‌تواند به دفاع از وزیر یا وزیران مورد استیضاح بپردازد، همچنین‌وزیر یا وزیران مورد استیضاح نیز میتوانند به دفاع از خود بپردازند. حداکثر وقت دفاع از استیضاح برای رئیس جمهور یا چند وزیر پنج ساعت وبرای‌یک وزیر سه ساعت خواهد بود.
تبصره ۱ – وزیر یا وزیران مورد استیضاح میتوانند حداکثر یک ساعت ازوقت دفاع خود را در اختیار یک یا دو نفر از نمایندگان موافق قرار دهند.
تبصره ۲ – بیانات استیضاح کنندگان و پاسخ آنها در یک یا چند جلسه باید به‌طور متوالی صورت گیرد.
تبصره ۳ – استیضاح کنندگان مجاز نخواهند بود در ضمن ارائه دلائل و توضیحات خود، موضوعات دیگری را که به مورد استیضاح مربوط نیست موردبحث قرار دهند.
ماده ۲۳۳ – پس از پاسخ وزیر یا وزیران مورد استیضاح و یا پاسخ رئیس‌جمهور از طرف هیأت وزیران مورد استیضاح، حداکثر دو نفر از نمایندگان‌استیضاح کننده حق دارند توضیحات تکمیلی بدهند، به شرطی که صحبت هرکدام از ربع ساعت تجاوز ننماید. رئیس جمهور می‌تواند حداکثر یکساعت به دفاع از هیأت وزیران بپردازد و وزیر مورد استیضاح هم می‌تواند حداکثر نیم ساعت مجدداً از خود دفاع کند.
ماده ۲۳۴ – پس از انجام استیضاح ، رئیس عدم اعتماد وزیر یا وزیران را به رأی می‌گذارد.
ماده ۲۳۵ – درصورتی که وزیر یا هیأت وزیران مورد استیضاح در مجلس حاضر نشوند، استیضاح‌کنندگان مطالب خود را بیان میکنند و رئیس‌اعلام اخذ رأی عدم اعتماد می‌کند.
ماده ۲۳۶ – هنگامی که استیضاح در دستور مجلس است به‌هیچ‌وجه نمی‌توان دستور را تغییر داد مگر در موارد طرحها و لوایح سه فوریتی.
دوم – استیضاح و عدم کفایت رئیس جمهور
ماده۲۳۷ـ رئیس‌جمهور و هر یک از وزرا موظف هستند در مردادماه هر سال براساس برنامه‌های ارائه شده در زمان تشکیل دولت و اخذ رأی اعتماد وزراء اسناد و قوانین بالادستی و شاخص‌های عملکردی متناسب با حوزه وظایف خود، که هیأت رئیسه مجلس تعیین می‌کند، گزارش عملکرد سال گذشته و برنامه سال آینده خود را به صورت کمی و مقایسه‌ای به مجلس شورای اسلامی تقدیم کنند. (الحاقی مصوب ۱۳۹۷/۴/۵
براساس اصل هشتاد و نهم (۸۹) قانون اساسی نمایندگان مجلس میتوانند رئیس جمهور را درمقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه‌و اداره امور اجرائی کشور مورد استیضاح قرار دهند. این استیضاح وقتی قابل طرح است که حداقل به امضای یک سوم نمایندگان برسد.
ماده ۲۳۸ – تقاضای استیضاح رئیس جمهور که باید با ذکر موارد صریح و روشن و مستدل باشد، به رئیس مجلس داده می‌شود. این تقاضا باید در‌اولین جلسه قرائت شود و ضمن چاپ و توزیع بین نمایندگان برای رئیس جمهور ارسال گردد. دراین صورت، رئیس جمهور باید ظرف یکماه در مجلس‌حاضر شود و درخصوص مسائل مطرح شده توضیحات کافی بدهد.
ماده ۲۳۹ – حداکثر وقت برای مذاکره موافقین و مخالفین استیضاح پنج ساعت است که به تساوی و متناوباً انجام می‌شود. مدت صحبت برای هر یک از‌موافقین و مخالفین حداکثر نیم‌ساعت خواهد بود که با رأی مجلس تا یک ساعت قابل تمدید می‌باشد.(اصلاحی مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰)
ماده ۲۴۰ – وقت برای توضیحات و پاسخهای رئیس جمهور جمعاً پنج ساعت می‌باشد. رئیس جمهور می‌تواند قسمتی از وقت خود را به‌نمایندگان موافق واگذار کند. این وقت اضافه بر فرصتی است که به موجب ماده قبل به آنان تعلق می‌گیرد.
ماده ۲۴۱ – هیأت رئیسه مجلس موظف است پس از تصویب قوانین مربوط به اصلاح آیین نامه داخلی، اقدام لازم را جهت اعمال مصوبات در متن آیین نامه، تعیین شماره مواد و تبصره های الحاقی و اصلاح شماره آنها به عمل آورد و با کسب نظر کمیسیون تدوین آیین نامه داخلی چاپ و توزیع نماید. (اصلاحی مصوب ۱۳۹۲/۳/۸)
ماده ۲۴۲ – زمان اجرای این آیین‌نامه از هفتم خرداد ماه ۱۳۷۸ همزمان با انتخابات هیأت رئیسه مجلس و هیأت رئیسه کمیسیونها خواهد بود.
ماده ۲۴۳ – کلیه قوانین و مقررات دیگر درخصوص آیین‌نامه داخلی مجلس لغو می‌گردد.
قانون فوق مشتمل بر دویست و چهل و دو ماده و شصت و پنج تبصره در جلسه علنی روز یکشنبه مورخ هجدهم مهر ماه یکهزار و سیصد و هفتاد و‌هشت مجلس شورای اسلامی تصویب و مواد (۱۹۲) و (۱۹۸) آن در تاریخ ۱۳۷۹.۱.۲۰ با اصلاحاتی به تصویب نهائی مجمع تشخیص مصلحت‌نظام رسیده است.
علی‌اکبر ناطق نوری – رئیس مجلس شورای اسلامی
ماده الحاقی ۱ (مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶) ـ هرگاه حداقل ده‌نفر از نمایندگان و یا هرکدام از کمیسیونها، عدم رعایت شؤونات و نقض یا استنکاف از اجراء قانون یا اجراء ناقص قانون توسط رئیس جمهور و یا وزیر و یا مسؤولین دستگاههای زیرمجموعه آنان را اعلام نمایند، موضوع بلافاصله از طریق هیأت رئیسه جهت رسیدگی به کمیسیون ذی‌ربط ارجاع می‌گردد.
کمیسیون حداکثر ظرف مدت ده‌روز موضوع را رسیدگی و درصورت وارد بودن با اظهارنظر صریح، گزارش خود را از طریق هیأترئیسه بهمجلس ارائه میدهد.
تبصره ۱- چنانچه نظر مجلس بر تأیید گزارش باشد موضوع جهت رسیدگی به قوه قضائیه و سایر مراجع ذی‌صلاح ارسال می‌شود تا خارج از نوبت و بدون تشریفات دادرسی رسیدگی نمایند.
تبصره ۲- درصورتی که مجلس در مورد رئیس‌جمهور یا هریک از وزیران سه نوبت رأی به وارد بودن گزارش بدهد طرح استیضاح درصورت رعایت مفاد اصل هشتاد و نهم(۸۹) قانون اساسی در دستورکار مجلس قرار خواهد گرفت.
ماده الحاقی ۲ (مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶) ـ هیأت رئیسه می‌تواند در چهارچوب امکانات موجود و بودجه مصوب تشکیلات مناسبی را جهت تدوین،نگارش، ویرایش حقوقی و ادبی طرحها و لوایح ایجاد نماید. نظرات این تشکیلات قبل از تصویب نهایی طرح یا لایحه در مجلس، با موافقت کمیسیون ذی‌ربط انجام می‌شود.
ماده الحاقی ۳ (مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶) ـ گزارشهای تحقیق و تفحص، تفریغ بودجه و کمیسیونها به‌جز گزارش طرحها و لوایح، خارج از نوبت در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد. این گزارشها باید حداقل (۴۸) ساعت قبل از طرح در مجلس چاپ و در اختیار نمایندگان قرار گیرد وخلاصه آن حداکثر به مدت نیم‌ساعت در جلسه قرائت و متن کامل گزارش در مشروح مذاکرات چاپ شود.
ماده الحاقی ۴ (مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶) ـ تعیین مصادیق و تهیه شرح وظایف و اختیارات کمیسیونها با رعایت کلیت آئین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی توسط هیأت رئیسه مجلس یا هریک از کمیسیونها و یا حداقل پنجاه‌نفر از نمایندگان پیشنهاد می‌شود و پس از تصویب در جلسه مشترک هیأت رئیسه مجلس، اعضای کمیسیون تدوین آئین‌نامه داخلی و رؤسای کمیسیونهای تخصصی اجراء می‌شود.
تبصره – جلسه مشترک فوق‌الذکر به ریاست رئیس یا یکی از نواب رئیس مجلس و با حضور حداقل دوسوم اعضاء رسمیت می‌یابد و مصوبات آن با رأی حداقل دوسوم اعضاء حاضر معتبر خواهد بود و مصوبات به اطلاع نمایندگان خواهد رسید.
ماده الحاقی ۵ (مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶) – کمیسیونها میتوانند گزارش طرحها و لوایح مشابه یا با موضوع مشترک یا نزدیک به هم را در یک گزارش به مجلس ارائه نمایند.
ماده الحاقی (مصوب ۱۳۸۷/۹/۲۶) ـ کمیسیون شوراها و امورداخلی کشور برای انجام وظایف محوله در محدوده سیاست داخلی، شوراها، امور غیرعمرانی شهرداریها و ثبت احوال مطابق ضوابط این آئین‌نامه تشکیل می‌شود.
ماده الحاقی (مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰) ـ نحوه انتخاب نمایندگان ناظر برای عضویت و شرکت در جلسات مجامع، هیأت ها و شوراهای مذکور در قوانین و چگونگی اجرای وظایف نظارتی آنها به شرح زیر است:
۱ـ برای انتخاب ناظران کمیسیونهای تخصصی و یا مجلس شورای اسلامی، کمیسیون ذی ربط موظف است حداقل به تعداد دو برابر مورد نیاز از نمایندگان داوطلب واجد شرایط را به مجلس معرفی نماید تا مجلس نسبت به انتخاب تعداد مورد نیاز اقدام کند.
۲ـ نمایندگان هر استان، نماینده منتخب خود را از بین نمایندگان همان استان برای شرکت در مجامع و شوراهای استانی تعیین و به کمیسیون ذی ربط اعلام می نماید تا به مجلس شورای اسلامی برای انتخاب معرفی شود.
۳ـ مدت عضویت نمایندگان ناظر تابع قانون ذی ربط است و در صورت عدم تعیین زمان در قانون، یک سال می باشد.
۴ـ دستگاههای ذی ربط مکلفند دعوتنامه و دستور جلسه را به همراه گزارش توجیهی حداقل یک هفته قبل از تشکیل جلسه به نماینده ناظر و همچنین معاونت نظارت مجلس ارسال نمایند.
۵ ـ معاونت نظارت موظف است حداقل بیست و چهار ساعت قبل از تشکیل جلسه، گزارش توجیهی خود را درباره دستور جلسه به نماینده ناظر ارائه نماید.
۶ ـ نماینده ناظر، عضو و تابع ضوابط مجمع یا هیأت یا شورا و از نظر حق رأی تابع قانون ذی ربط است.
۷ـ نماینده ناظر موظف است در کلیه جلسات ذی ربط شرکت نماید و حداکثر ظرف یک هفته پس از تشکیل جلسه، گزارش کتبی خود درباره موضوعات مطروحه در جلسه و تصمیمات متخذه و نیز رعایت آیین نامه داخلی آن جلسه و همچنین دیگر نقطه نظرات خود را به کمیسیون ذی ربط و معاونت نظارت ارائه نماید. رؤسای کمیسیونها مکلفند گزارش ناظر را بررسی و ارزیابی نظارتی خود را ظرف یک هفته برای پیگیری به معاونت نظارت اعلام نمایند.
۸ ـ معاونت نظارت موظف است گزارش نماینده ناظر و کمیسیون را بررسی و نظرات خود را حسب مورد به رئیس مجلس، دستگاه مربوط، دیوان محاسبات، کمیسیون ذی ربط و نماینده ناظر اعلام نماید.
۹ـ معاونت نظارت موظف است عدم شرکت نماینده ناظر در جلسات را به رئیس مجلس اعلام کند.
۱۰ـ حضور نماینده ناظر در جلسات موضوع این ماده مأموریت اداری محسوب می گردد. نماینده ناظر به تشخیص رئیس کمیسیون ذی ربط با غیبت غیرموجه در سه جلسه متوالی یا پنج جلسه غیرمتوالی مستعفی شناخته می شود. کمیسیون مکلف است نسبت به انتخاب فرد جدید طبق این آیین نامه اقدام نماید.
ماده الحاقی (مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰) ـ معاونت نظارت مجلس موظف است حداکثر تا پایان اردیبهشت هر سال گزارشی از اقدامات نظارتی مجلس شورای اسلامی در سال قبل را تهیه و به هیأت رئیسه ارسال کند تا در صورت صلاحدید در جلسه علنی قرائت شود.
ماده الحاقی (مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰) ـ رئیس دیوان محاسبات کشور موظف به اجرای موارد زیر است:
۱ـ گزارش تفریغ بودجه سالانه کشور را حداکثر تا پایان دی ماه سال بعد تهیه و برای رسیدگی به مجلس شورای اسلامی تسلیم نماید.
۲ـ پیشنهاد بودجه سالانه دیوان محاسبات را تا پایان شهریور ماه هر سال و گزارش تفریغ بودجه سالانه دیوان را تا پایان شهریور ماه سال بعد تهیه و برای رسیدگی به کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات تسلیم نماید.
۳ـ در اجرای وظایف نظارتی مجلس شورای اسلامی پاسخ درخواستهای رئیس مجلس، رؤسای کمیسیون ها، نمایندگان مجلس، هیأتهای تحقیق و تفحص و معاونت نظارت را که به صورت مکتوب دریافت می نماید در چهارچوب قانون دیوان محاسبات کشور تهیه و به صورت رسمی تسلیم نماید.
تبصره۱ـ رئیس دیوان هنگام تقدیم گزارش تفریغ بودجه سالانه کشور حداکثر به مدت یک ساعت درباره آن در جلسه علنی توضیح می دهد. هیأت رئیسه گزارش کامل تفریغ بودجه را به کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات به عنوان کمیسیون اصلی و بخشهای مرتبط با کمیسیونهای دیگر را به عنوان کمیسیون فرعی ارجاع می نماید تا حداکثر ظرف یک ماه گزارش خود را به کمیسیون اصلی تقدیم نمایند. کمیسیون اصلی موظف است حداکثر ظرف سه ماه از تاریخ تسلیم گزارش به مجلس با توجه به گزارش کمیسیونهای فرعی و اخذ توضیحات از دستگاههای اجرائی، گزارش بررسی نهائی خود را تهیه و به هیأت رئیسه تسلیم نماید. این گزارش خارج از نوبت در دستور هفته بعد مجلس قرار می گیرد و قرائت می شود.
تبصره۲ـ کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات موظف است کلیه گزارشهای واصله از دیوان محاسبات را بررسی و نتیجه آن را به اطلاع نمایندگان برساند.
تبصره۳ـ رئیس دیوان محاسبات موظف است چگونگی برخورد با متخلفین و پیگیری قانونی موارد تخلف را برای رئیس مجلس گزارش نماید.
ماده الحاقی (مصوب ۱۳۹۱/۲/۳۰) ـ چنانچه لایحه بودجه سالانه کشور تا تاریخ تعیین شده در این آیین نامه به مجلس تسلیم نشود دولت موظف است لایحه چند دوازدهم بودجه را نیز به مجلس تسلیم نماید.
این لایحه پس از چاپ و توزیع در دستور کار مجلس قرار می گیرد. ابتدا نماینده دولت و سپس دو مخالف و دو موافق به ترتیب هر کدام به مدت پنج دقیقه صحبت می کنند و سپس کلیات لایحه به رأی گذاشته می شود. در صورت تصویب، رسیدگی به لایحه در ردیف اول دستور جلسه علنی بعد قرار می گیرد. در وقت رسیدگی ابتدا پیشنهاد نمایندگان در خصوص میزان چند دوازدهم مطرح و در صورت عدم تصویب نسبت به عدد چند دوازدهم پیشنهادی دولت رأی گیری می شود.
تبصره۱ـ مجلس چند دوازدهم بودجه را بر مبنای آخرین قانون بودجه سالانه مصوب مجلس رسیدگی می نماید.
تبصره۲ـ حداکثر مدتی که مجلس می تواند برای بودجه چند دوازدهم تصویب نماید، سه دوازدهم است.